Қазақ тілін кімнен қорғау керек?

Осы және басқа сұрақтарға Қаза­қстан Ассам­бле­я­сы­ның мүше­сі Асы­лы Осман «R‑студияның» онлайн-кон­фе­рен­ци­я­сы бары­сын­да жау­ап берді.

Өткен жұма­да біз­де осы сіздің орны­ңы­зда Қаза­қстан мұсыл­ман­да­ры одағы­ның бас­шы­сы Мұрат Теле­бе­ков болып, «Қаза­қстан­да екі меме­ле­кет­тік тіл, яғни қазақ және орыс тіл­дері болуы керек» деген пікір айт­ты. Сіз осы­ған не дейсіз?

- Тели­бе­ко­втың өзі Қаза­қстан­ның аза­ма­ты бола тұра не үшін олай деп айта­ды? Қаза­қстан Тәу­ел­сіз мем­ле­кет болға­ны­на 22 жыл болай­ын деп тұр. Қаза­қтың тілі бір ғана Қаза­қстан­да қол­да­ны­ла­ды, басқа жер­де қол­да­ныл­май­ды. Қаза­қтың тілі Қаза­қстан­да ғана мем­ле­кет­тік тіл бола­ды. Қаза­қтың тілі — ұйы­сты­ру­шы, бірік­тіру­шы тіл. Бәрі­міз­ге ортақ. Тек қаза­қтың ғана емес, қаза­қтың ана тілі әрі мем­ле­кет­тің тілі. «Екі мем­ле­кет­тік тіл» деген адам, тек шатасқан, тіл­дің мәнін-маңы­зын түсін­бей­тін жан ғана айта­ды. Әйт­пе­се қаза­қтың тілі Қаза­қстан­да мем­ле­кет­тік тіл бол­маған­да қай жер­де бола­ды? Не үшін олар оры­стың тілін жар­ма­сты­ра­ды? Оры­стың мүй­ізі қарағай­дай, 145 млн халқы бар. Ол сол халқы­ның бар­лы­ғы­на ортақ мем­ле­кет­тік тіл. Үлкен тіл, әлем­дік тіл. Енді қаза­қтың тілі өз елін­де, өз жерін­де тағы да бір тіл­ді жар­ма­сты­рып, сөй­те­ді, мен айта­мын «кісі бетін аяған, өз беті шиқан­дай бола­ды». Сол Тели­бе­ко­втер орыс тіл­ді болған­нан кей­ін олар­дың жан дүни­есіне оры­стың ғана рухы, оры­стың ғана тілінің мәні-маңы­зы ұялаған. Мыса­лы мен қаза­қтың тілін ешбір тіл­мен салы­сты­ра алмай­мын. Өйт­кені қаза­қтың тілі Қаза­қстан­да ғана қол­да­ны­ла­тын, Қаза­қстан­да ғана мем­ле­кет­тік тіл бола ала­тын тіл. Сон­ды­қтан олай жар­масқан­ды мен жөн көрмеймін.

- Қаза­қстан­да көбі орыс тілін­де сөй­лей­ді, көбі түсі­неді. Қазақ тілін мең­ге­ре алмай жүр­ген­дер аз емес. Мүм­кін сон­ды­қтан шығар?

- Неге мең­гер­мей­ді? Себеп — біз­де талап жоқ, қажет­тілік жоқ, сұра­ныс жоқ. Басқа ешнәр­се де емес. Қаза­қтың тілі бай, шұрай­лы тіл. Қаза­қтың тілінің құды­реті бәріне жете­ді. Оның тек қол­да­ны­сы жоқ. Қаза­қстан халы­қтар Ассам­бле­я­сы, мыса­лы кон­цеп­ция шығарған, онда жақ­сы нәр­се­лер бар. Қаза­қтың тілінің өрісін кеңей­туі­міз керек, өмір­дің бар­лық сала­сын­да қол­да­нуы­мыз керек, бірақ соған ұйы­тқы шын мәнін­де Ассам­блея да болуы керек, деп мен өзім ойлай­мын. Қазақ тілін осы уақы­тқа шей­ін не себеп­тен үйрен­бедік? 20 жыл­дың ішін­де 20 сөз біл­мей­тін менің қаза­ғым да бар, өзге ұлт­тың өкіл­дері де бар.

- Соның себебі неде деп ойлайсыз?

- Оның себебі мән бер­ме­ген­дік­тен, маңы­зы­на түсін­бе­ген­дік­тен, мына елдің пат­ри­о­ты бол­маған­ды­қтан. Жоға­ры­да оты­рған­дар­дан жағы­нан тала­б­тың жоқты­ғы, қазақ тілінің қажет­тілі­гін арт­ты­руға сұра­ныс болуы керек. «Түй­е­ге жан­тақ керек бол­са, мой­нын созып жей­ді» дей­ді, егер сен осы елдің аза­ма­ты бола­мын десең, осы елде қыз­мет істей­мін десең қазақ тілін білу керек. «Орыс тіл­ді біл­ме» деп жатқан кім бар? Дүни­е­де ең үлкен бай­лық — тіл­ді білу. Сен қан­ша тіл біл­сең, сон­ша­лы­қты өзге­ден биіксің. Әл Фара­би баба­мыз қан­ша­ма тіл­ді біл­ген, Қасым ‑Жомарт Тоқа­ев қан­ша­ма тіл­ді біледі. Ол казақ тілін мем­ле­кет­тік тіл болған­нан кей­ін мең­геріп алды. Ал енді Тели­бе­ко­втер қыз­мет істеп жүріп, осы Қаза­қстан­ның нанын жеп жүріп, әлі осы уақы­тқа шей­ін қаза­қтың тіліне жар­ма­са­ды. Менің­ше бұл адам­ның еліне, жеріне деген сүй­спен­шілі­гінің жоқты­ғы, қазақ деген халы­қты сый­ла­маған­нан. Әйт­пе­се қаза­қтың тілі — ұлт­тың жан дүни­есі, тілі жоқ ұлт­тың өзі де жоға­ла­ды. Тас мұқа­лып құм бола­ды, темір тоза­ды, адам өмір­ден оза­ды, сенің әде­би­етіңді де, мәде­ни­етіңді жалға­сты­ра­тын көмей­де­гі сөз­бе­нен таң­дай­дағы тіл ғана.

- Яғни, Қаза­қстан­да тек қана қазақ тілі мем­ле­кет­тік тіл болуы керек деп ойлай­сыз ғой?

- Қаза­қстан­да бір ғана тіл мем­ле­кет­тік тіл болуы керек, ол қазақ тілі. Өйт­кені ол тек Қаза­қстан­да қол­да­ны­ла­ды. Елба­сы­мыз ассам­бле­я­ның әрбір сес­си­я­сын­да айта­ды, «қаза­қтың тілі мем­ле­кет­ті ұйы­сты­ру­шы ең негіз­гі басты фактор,осыған бар­лы­ғы­мыз күш салай­ық» деп.

- Бірақ, елба­сы­мы­здың өзі шетел­ге шыққан­да орыс тілін­де сөй­лей­тін­ді­гін көріп жүр­міз ғой…

- Мен оны біраз­дан бері айтып келе жатыр­мын. Басын­да кадр, аудар­ма­шы­лар жоқ деді, ал енді бүгін­гі таң­да аудар­ма­шы­лар бар. Мен мұны тек қана, өзгенің көңіліне қарау деп біле­мін. Мен сол кез­де де айтқам, «қазақ деген халық бар, оның осын­дай әуезді, шырай­лы, құнар­лы тілі бар. Араб тілі — басты тіл, пар­сы тілі — тәт­ті тіл, түрік­тің тілі — өнер­лі тіл. Сол өнер­лі тіл­дің ішін­де­гі ең шұрай­лы­сы, ең әуездісі, ең сом сақталға­ны да осы қаза­қтың тілі. Бүгін­гі таң­да әлем осы­ны мой­ын­дай­ды. Ал бұл ұлт­тың құн­ды дүни­есінің ішін­де­гі ең құндысы. Енді елба­сы­мыз мүм­кін сая­сатқа қарап, солай ететін шығар. Ал негізін­де өз тілі­міз­де, мем­ле­кет­тің тілін­де сөй­ле­ген жақсы.

- Деген­мен, Қаза­қстан­дағы шене­унік­тер­дің дені өзіңіз білесіз, қаза­қ­ша біл­мей­ді, сөйлемейді.

- Мен құры сөз­бен ауыз сүрт­пей­мін. Тәу­ел­сізді­гі­міздің алға­шқы жыл­да­ры­на қараған­да бүгін­гі таң­да Құдай­ға шүкір, мем­ле­кет­тің тілінің өрісте­уі де, қол­да­ны­сы­ның кеңей­генін де көру­ге бола­ды. Оған мән беруі де, мем­ле­кет­тік тұрғы­дан қара­жат жағы­нан жақ­сы көңіл бөлі­неді. Бірақ талап­тар күшею керек, «сен қазақ тіл­ді біл­ме­сең, мынан­дай оры­нға оты­ра алмай­сың» деген.

- Яғни талап билік­тен болу керек қой?

- Болу керек, бірақ ондай болып жатқан жоқ. «Мені құр­тқан көк­шо­лақ» деген­дей, бізді құр­тқан осы. Біз пре­зи­ден­тік­ке үміт­кер­лер­ге емти­хан тап­сыр­тқы­за­мыз казақ тілі­нен, ал пре­мьер-министр неге тап­сыр­май­ды? Неге мини­стр­лер тап­сыр­май­ды? Неге бөлім басты­қта­ры тап­сыр­май­ды? Соған қараған­да, билік басын­да оты­рған­дар осы­ған мән бер­мей­ді. «Тілі жоғалған ұлт­тың өзі де жоға­ла­ды», деп Ахмет Бай­тұр­сы­нов босқа айтпаған.

- Иә, мыса­лы кеше ғана жоғарғы дең­гей­лі шене­унік­тер өтетін «А» кор­пу­сы­на қазақ тіл­ден тест өте алмай қалған­да­ры да бол­ды. Бұған не дейсіз?

- Ондай­ға не деп айтуға бола­ды. Өз қолы­мы­зды өзі­міз кесе алмай, дің­ке­міз құрып тұр емес пе? Бірақ, кеш бол­са да осы­ны бастаға­ны­на мен шүкір­шілік ете­мін. Ең бол­ма­са енді­гі келе жатқан ұрпақ ес жия­тын шығар деп. Мына менің түсіні­гім­де, осы мем­ле­кет­тік тіл­ге мән бер­мей, соның келе­ше­гіне сен­бей ма деп ойлай­мын. Тіл­ден құды­рет­ті дүние жоқ. Оған сену керек, осы мем­ле­кет­ті мем­ле­кет ететін де, тәу­ел­сізді­гі­міздің тіре­гі де — осы тіл. Енді ояна­тын шығар­мыз. 20-шы ғасыр­дың басын­да айты­лған «Оян қазақ!» деген менің қаза­ғым­ның әлі оян­бай жатыр.

- Сол ұран әлі де өзек­ті ғой?

- Дұрыс айта­сың, әлі өзек­ті. Бірақ шүкір­шілік жаса­уы­мыз керек. Мен 1998 жылы марқұм Батыр­хан Дәрім­бет­тің баста­уы­мен, соның көме­гі­ме­нен, «Мем­ле­кет­тік тіл­ге құр­мет бір­ле­сті­гін» ұйым­да­сты­рғам. Мақ­са­ты­мыз — егер адам тағ­ды­рын, келе­ше­гін Қаза­қстан­мен бай­ла­ны­сты­рғы­сы келетін бол­са, қазақ тілін мең­геріп, соны қадір­лей­ді, құр­мет­тей­ді, сон­да барып қана қазақ деген халы­қты түсі­неді. Тіл­ді біл­ген ғана адам ұлт­тың жан-дүни­есін ұға­ды. Тіл­ді біл­ме­ген­нен, ұқпаға­нан кей­ін не пай­да? Қай тіл­де сөй­ле­сеңіз сіз сол тіл­ге қыз­мет етесіз. Сол тіл­дің ғана негіз­гі иесі бола ала­сыз. Тели­бе­ко­втеріңіз тағы да айта­мын өзі біл­ме­ген­нен кей­ін сөй­те­ді. Білем, бір­не­ше елдер­де бір­не­ше мем­ле­кет­тік тіл бар. Бірақ олар­дың бар­лы­ғы да сол тіл­дің бар­лы­ғын біледі. Қаза­қстан­да тұрған әрбір ұлт­тың өкілі, ешкім де тілін ұмы­тқан жоқ. Ешкім­де әдетін, ғұры­пын, сал­тын ұмы­тқан жоқ, мен көріп жүр­мін ғой. Мем­ле­кет­тік тұрғы­дан кел­ген­де қан­ша­ма өзге ұлт өкіл­деріне көмек жаса­лып жатыр. Өзінің ана тілін­де оқып жатыр, оны мем­ле­кет қар­жы­лан­ды­ра­ды. Әдетін, ғұр­пын, сал­тын сақтап, дамы­тып жатыр. Мен мыса­лы қаза­қтың тілін дамы­ту деген­ге онша мой­ын­сұн­бай­мын. Өйт­кені қаза­қтың тілі дамы­ған, өркен­де­ген, бар­лық салаға құдіреті жететін тіл. Тек қаза­қтың тіліне қол­да­ныс керек.

- Асы­лы апай, өзіңіз айт­ты­ңыз Қаза­қстан­да қазақ тіліне сұра­ныс, қажет­тілік жоқ. Сон­ды­қтан қазақ тілі мем­ле­кет­тік тіл ретін­де өз дең­гей­іне жет­кен жоқ әлі. Ал сол дең­гей­іне жету үшін тағы қан­ша уақыт керек деп ойлайсыз?

- Сіз білесіз бе, не нәр­се бол­са да талап бол­са бол­ды. Неге шет тілін бір-ақ жыл­да үйре­неді? Бұл мем­ле­кет­тік тіл болға­нан кей­ін өмір­дің бар­лық сала­сын­да қол­да­ну керек, сон­ды­қтан. Оған мен шек­теп жыл қой­май­мын, тіп­ті бағ­дар­ла­ма­ны 2020 жылға дей­ін созған­да да мен айтқан­мын, «ондай шек­теп қой­мау керек, ондай шек­те­уді басын­да қою керек еді» деп. Біздің тәу­ел­сіздік­ті алған кез­де тіл­ге деген, ұлт­тық дүни­е­ге деген қан­дай кере­мет құл­шы­ныс болған. Бірақ соның бар­лы­ғы саябыр­лап кет­ті. Біз кей­де халы­ққа ұсы­на сала­мыз, бірақ халы­ққа ұсы­ну үшін сен өзің бағыт-бағ­дар беріп үлгі болуың керек. Біз соны жасай алмай отыр­мыз ғой. Кей­біре­улер бар өмір бойы Қаза­қстан­да тұрып, әлі тіл біл­мей­ді. Неге? Олар­дың кей­біре­улері ұға­ды, түсі­неді де, бірақ сөй­ле­гісі кел­мей­ді. Өйт­кені қазақ деген халық кең ғой, дар­хан ғой, егер біле біл­сек әлем­де жеті ата­сын жетік білетін, ары менен қаны таза, жан дүни­есі кең, бар­ша­ның бала­сын бауы­ры­на басқан, дала­сын­дай дар­хан, ешкім­ді жат­сын­бай­тын, араз­ды тату­ла­сты­ра­тын, алы­сты жақын­да­та­тын, бір-ақ ұлт бар, ол қазақ ұлты. Қазақ өзгенің көңіліне көп қарай­ды да өзінің жай­ы­на онша мән бер­мей­ді. Сон­ды­қтан неде бол­са өлім­нен басқа­ның бар­лы­ғы ерте болға­ны жақ­сы ғой. Көңіл бөлетін шығар деген ойда­мын, үміт­те­не­мін, сол үміті­ме жететін шығар­мын. Ауа­да бұлт бар, Құдай­дан үміт бар, үміткермін.

- Енді сіздің Қаза­қстан­да бір ғана мем­ле­кет­тік тіл болуы керек, деген пікіріңіз­ге орыс­ша сұрақ түсіп­ті. «Соглас­но ста­ти­сти­ке в Казах­стане казах­ским язы­ком вла­де­ют 74 про­цен­та насе­ле­ние. Рус­ским язы­ком 94,4 про­цен­та. В таком слу­ча­ее поче­му рус­кий язык не может быть вто­рым госу­дар­ствен­ным языком?»

- Ну и что? Я напри­мер одна, я не счи­таю, что я семья. Это госу­дар­ство при­над­ле­жит казах­ско­му наро­ду, а не рус­ско­языч­но­му насе­ле­нию. Госу­дар­ство­об­ра­зу­ю­щая нация здесь — каза­хи. Поче­му оно назы­ва­ет­ся Казах­стан, пото­му что госу­дар­ство­об­ра­зу­ю­шая нация — каза­хи. Толь­ко казах­ский язык может быть госу­дар­ствен­ным в Казах­стане. Напри­мер, в Малай­зии все­го 30% насе­ле­ния вла­де­ет малай­ским, но у них госу­дар­ствен­ный язык малай­ский. Поче­му в Казах­стане так не долж­но быть? Рус­ский язык в Рос­сии госу­дар­ствен­ный язык. Да, есть несколь­ко стран в мире, где несколь­ко госу­дар­ствен­ных язы­ков, но там все зна­ют все язы­ки. Вот я в Москве на кон­фе­рен­ции как-то гово­ри­ла, в Казах­стане тур­ки, азер­бай­джан­цы, уйгу­ры, дун­гане, боль­шин­ство из них зна­ют несколь­ко язы­ков: казах­ский, рус­ский и свой род­ной язык. Боль­шин­ство каза­хов двуя­я­зыч­ные. А мои сооте­че­ствен­ни­ки рус­ские любят толь­ко себя и зна­ют один-един­ствен­ный рус­кий язык. А дру­го­го язы­ка знать не хотят, не при­зна­ют. Конеч­но, сей­час есть изме­не­ния в этом плане, но неко­то­рые прин­ци­пи­аль­но не хотят. А надо что­бы они заду­ма­лись, «где они живут, в каком госу­дар­стве». На этом осно­ва­нии, я гово­рю что толь­ко казах­ский язык дол­жен быть госу­дар­ствен­ным язы­ком в Казахстане.

- По-ваше­му, даже если соглас­но ста­ти­сти­ке, боль­шин­ство насе­ле­ния вла­де­ет рус­ским, он не может стать вто­рым государственным?

- В моем поня­тий здесь ста­ти­сти­ка не долж­на играть ника­кой роли.

- Енді өзіңіз­ге қаты­сты сұрақ қой­ы­лып­ты: «Не мог­ли бы Вы назвать тему вашей кан­ди­дат­ской дис­сер­та­ций по фило­ло­гии, на коком язы­ке вы ее писа­ли, где заши­ща­ли. И переведе­на ли она на дру­гие ино­стран­ные язы­ки, где ее мож­но прочесть?».

- В биб­лио­те­ке мож­но про­честь. Она напи­са­на на казах­ском язы­ке. Тема — «Қазақ тілін­де­гі етістік сино­ним­дерінің симан­ти­ка-сти­ли­сти­ка­лық функ­ци­я­сы». По рома­ну М. Әуе­зо­ва «Абай жолы». Пожа­луй­ста, в науч­ной биб­лио­те­ке, в нашей ака­де­ми­че­ской биб­лио­те­ке есть. Я защи­ти­лась в 1973 году. Все уче­ные там были, в те вре­ме­на толь­ко на рус­ском язы­ке все защи­ща­ли, а я на казах­ском защи­ти­ла. Круп­ный уче­ный Коно­нов из Моск­вы был, из Ленин­гра­да были уче­ные. Они с подо­зре­ни­ем смот­ре­ли, я азер­бай­джан­ка хочу на казах­ском «защи­щать­ся», они может, сомне­ва­лись. «Көк­тен тіле­генім, жер­ден табы­лып», защи­ти­лась на казах­ском. Они сами тогда уди­ви­лись конеч­но, они все тюр­ко­ло­ги, они все пони­ма­ют, знают.

- Если вы защи­ти­ли кан­ди­дат­скую на казах­ском, мож­но ли гово­рить, что казах­ский Вы зна­е­те луч­ше род­но­го азербайджанского?

- Есте­ствен­но, я счи­таю что казах­ский — мой род­ной язык. Пото­му что на этом язы­ке я думаю, на этом язы­ке я пишу, на этом язы­ке даже мне сон снит­ся. Но и на азер­бай­джас­ком я могу тоже писать. Но как казах­ский, я ника­кой дру­гой язык не знаю. Пото­му что, я этот язык очень люблю.

- Так как вы казах­ский язык люби­те, защи­ща­е­те наши неко­то­рые чита­те­ли счи­та­ют вас пат­ри­о­том. Поэто­му такой вопрос, «В чем раз­ни­ца меж­ду пат­ри­о­тиз­мом и национализмом?».

- Кто зада­ет такие вопро­сы? В Казах­стане нет наци­о­на­ли­стов, толь­ко нуж­но любить свою нацию. Ұлт­жан­ды болуы­мыз керек. Неге мен Қаза­қстан­да тұрып ұлт­жан­ды, ұлт­шыл бол­мауым керек? Ұлт­тың мүд­десін қорға­ма­сам несіне мен Қаза­қстан­да тұра­мын? Мен тұрған елім­нің мүд­десін қорғай­мын. Оның ең негіз­гі құн­ды дүни­есі — тілін қорғай­мын. Я долж­на пат­ри­о­том быть, это не зна­чит, что я наци­о­на­лист. Поче­му я не долж­на любить свой народ, его язык? Я даже в Азер­бай­джане перед покой­ным Гей­да­ром Али­е­вым высту­па­ла как-то и он уди­вил­ся пом­ню, ска­зал мне: «какой вы пат­ри­от сво­ей стра­ны». Али­ев тогда ска­зал всем: «вы долж­ны быть пат­ри­о­том той стра­ны, в кото­рой живе­те, но не забы­вай­те, что вы азер­бай­джан­цы». Так и долж­но быть.

- И вот такой вопрос еще от чита­те­ля: «В какой стране вы жили дол­го? Людей какой стар­ны вы зна­е­те так же хоро­шо, что­бы гово­рить что мы (каза­хи) лучше?».

- Я чув­ствую, срав­ни­ваю и поэто­му гово­рю, что казах­ский народ луч­ше. Казах­ский народ доб­рый, щед­рый, у него широ­кая душа, как казах­ские сте­пи. Вот когда нас в 1944 году пере­се­ли­ли, мы жили сре­ди каза­хов, они нас всех при­юти­ли. Бла­го­да­ря казах­ско­му наро­ду мы такие, какие сей­час есть. А поче­му такой народ не уважать?

- Вы с какой стра­ной може­те срав­нить, насколь­ко я знаю вы жили когда-то в Грузии?

- Недол­го, мне было 3 года когда нас в Казах­стан пере­се­ли­ли. Как гово­рит­ся, «еріксіз айда­лып, еркін өмір сұріп жүр­ген біз­біз». Так что ондай сұрақ қой­ып, менің жыны­ма тимесін. С любым госу­дар­ством могу срав­нить, и Казах­стан луч­ше для меня.

- Енді қаза­қ­ша мынан­дай сұрақ келіп­ті. «Құр­мет­ті Асе­ке, сіз қалай ойлай­сыз түр­кі тіл­дер­дің ара­сын­да қай тіл көне түрік-қып­шақ тіліне ең жақын?»

- Тіл­дің көнелі­гі о баста шыққан­да сенің тілің, менің тілім, ана­ның тілі, мына­ның тілі деп бөлін­ген жоқ. Бірақ тарих­тың өзінің көр­се­туін­де де түр­кі тіл­дес халы­қтар­дың түбі­міз, тілі­міз бір екен­ді­гі бар. Бірақ түрік тілін­де­гі бөлі­ну­лер бар. Оғыз тіл тобы­на жата­ды, қып­шақ тіл тобы­на жата­ды. Сон­да қып­шақ тіл тобы­на жата­тын­дар осы қаза­қтың тіліне жақын, мыса­лы, татар­лар, башқұрт­тар тілі. Түр­кі тіл­дес халы­қтар­дың ішін­де ең сом, таза сақталған — қаза­қтың тілі. Өйт­кені басқа жер­де диа­лект деген басым да, қаза­қта дәл ондай жоқ. Мыса­лы, алақан­дай Әзір­бай­жан­ның өзін­де бір­не­ше диа­лект бар. Бір бұры­шы екін­ші бұры­шын түсін­бей­ді. Ал менің қаза­ғым­ның тұл­пар шап­са — тұяғы мұқа­ла­тын, сүңқар ұшса — қана­ты тала­тын, сонау Алтай­дан шынар­лы Аты­ра­уға дей­ін, одан мына Жеті­судің бай­тақ дала­сы­ның бар­лы­ғы, қай бұры­шы­на бар­саң да бір біріңді ұға­сың. Қаза­қтың тілінің құды­рет­тілі­гі де, әуезділі­гі де, таза­лы­ғы да осында.

- Сіз маман болған­нан кей­ін әртүр­лі жұмыстарға қаты­са­сыз, соған орай мынан­дай сұрақ келіп­ті. «Зна­е­те лы вы какое коли­че­ство смыс­ло­вых оши­бок в тол­ко­вом сло­ва­ре казах­ско­го язы­ка, в созда­ние кото­ро­го вы при­ни­ма­ли уча­стие. Пони­ма­те ли вы послед­ствия таких ошибок?».

- Пусть он или она ука­жет какие там ошиб­ки. Ни в каком из тюрк­ских язы­ков нет 10-том­но­го сло­ва­ря. Это богат­ство казах­ско­го язы­ка. Там не все даже охва­че­но. Ну это такой боль­шой труд — 10 том­ник, без оши­бок тоже не может быть. Но гру­бых оши­бок там нет, я думаю. Пусть при­мер при­ве­дет кон­крет­ный. Хочу ска­зать, что тур­ки высо­ко оце­ни­ли этот словарь.

- Тут еще по пово­ду сло­ва­ря вопрос: «гото­вы ли вы бес­плат­но испра­вить свои ошибки?»

- Конеч­но, пусть пока­жут, поче­му нет?

- Жар­на­ма­дағы сау­ат­сыз аудар­ма жауы­ры­нға әбден бат­ты. Мәсе­лен, мен кеше ғана «ста­рое поме­няй­те на новое» деген­ді «кәрілер­ді жаңаға ауы­сты­рып алы­ңыз» деп ауда­ры­лған жар­на­ма көр­дім. Бұл нелік­тен көп жыл­дан бері түзел­мей келеді деп ойлайсыз?

- Сіз бұл нәр­сені бүгін айт­саңыз, мен оны кеңес үкі­меті кезін­де айтқан едім. Мұны­мен алы­сып та келе жатыр­мыз, тіл басқар­ма­ла­ры бар. Олар жар­на­ма­лар­ды жазу­шы­ларға сіл­тей­ді, олар қателік­терін көр­се­те­міз дей­ді, тіп­ті про­ку­ра­ту­раға да жазып бер­ген­дері бар. Кей­біре­улеріне өздерін­ше шара да қол­да­ны­лып жатыр, бірақ деген­мен бір­нәр­сені жөн­деу үшін қоғам болып кірі­суі­міз керек. Мен бүгін­гі таң­да тілі­міздің кен­же­леп жатқа­ны­на қоғам­ды да кінәлай­мын. Қоғам­ның өзі екі­ге бөлініп отыр. Біре­уі орыс­ша, біре­уі қаза­қ­ша дей­ді. Егер шын сен осы қоғам­ның аза­ма­ты бол­саң, суын ішіп, ауа­сын жұтқан­нан кей­ін осы­ған бар­лы­ғы­мыз мән беруі­міз керек. Демо­кра­тия деп беті­мен жіберіл­ді бәрі. Сон­ды­қтан осы­ған қоғам болып кірі­суі­міз керек.

- Вопрос от чита­те­ля. «Скажи­те вы дей­стви­тель­но, не пони­ма­е­те что фра­зы «нет людей луч­ше чем тюр­ки, нет людей луч­ше, чем мои каза­хи» могут вызы­вать в луч­шем слу­чае доб­ро­же­ла­тель­ную улыбку?»

- Он или она кто зада­ет этот вопрос не пони­ма­ют види­мо глу­бо­кий смысл этих слов.

- Өзіңіз жұмыс істей­тін қоғам­дық ұйым бар. Соған қаты­сты да сұрақ келіп­ті. «Здрав­ствуй­те! Вы явля­е­тесь пред­се­да­те­лем объ­еди­не­ния «Госу­дар­ствен­но­му язы­ку — почет». 1. В чем, по-ваше­му, дол­жен выра­жать­ся почет по отно­ше­нию к язы­ку? 2. Как вы дума­е­те, есть ли в какой-нибудь стране объ­еди­не­ние “Англий­ско­му язы­ку — почет”, “Ита­льян­ско­му язы­ку — почет” “Вьет­нам­ско­му язы­ку ‑почет” и тд?»

- Почет дол­жен быть. Это госу­дар­ствен­ный язык, мы его долж­ны ува­жать. В дру­гой стране напри­мер, в Англии все жите­ли зна­ют язык, а у нас в Казах­стане все зна­ют? Мы и каза­хи сами не все зна­ем. Поэто­му нуж­но что бы и все зна­ли, и ува­жа­ли. Құр­мет­теу керек, мен ұйым­ды құрған­дағы негіз­гі мақ­са­тым, өзінің келе­ше­гін Қаза­қстан­мен бай­ла­ны­сты­ра­тын адам қаза­қтың тілін біл­се, қадір­ле­се, құр­мет­те­се сон­да ғана қазақ деген халы­қтың жан дүни­есін ұға­ды. Осы ұйым­ды ұйым­да­сты­рған­нан кей­ін радио-арна­лар­да «Мем­ле­кет­тік тіл — менің тілім» деген хабар жүр­гіздім. Сол арқы­лы қан­ша­ма өзге ұлт өкіл­дерін арна­ларға шыға­рып, тіп­ті бала­ла­рын қазақ мек­теп­теріне беруіне сеп­ті­гі тиді. 23 жыл Әзір­бай­жан­да болып кел­ген орыс, «мен мұн­дай нәр­сені көр­ген жоқ­пын, қан­дай кере­мет» деген бола­тын. Басқа елде мем­ле­кет­тік тіл­ді бәрі біледі, тек Қаза­қстан­да ғана ғой қаза­қтың тілі мем­ле­кет­тік тіл ретін­де кем­шін тар­тып, әлі де есік­тен сыға­лап тұрғандығы.

- Сіздің ұйы­мы­ңыз осы тұрғы­да қан­дай үлес қосып жатыр?

- Менің қосқан үлесім, соны ұйым­да­сты­рған өзім үлгі болып отыр­мын. Осы арқы­лы қан­ша­ма өзге ұлт өкіл­дері осы тіл­ге деген сүй­іспен­шілік­тері артып, бала­ла­рын қазақ бала-бақ­ша­ла­ры­на беріп, қазақ мек­теп­теріне бер­ді. Бүгін­гі таң­дағы өзге ұлт өкіл­дерінің көбісі мем­ле­кет­тік тіл­де сөй­леп, қызы­ғуы дәл осы­дан. Теле­ар­на­дан бір жыл бойы, бір сағат­тық хабар жүруінің өзі қан­ша­ма адам­ның ынта ‑ықы­ла­саын арт­тыр­ды. Бүгін­де осы ұйым­ның қан­ша мүше­сі бар деп сұрай­ды. Мен, «шын қаза­қтың тілін қадір­леп-біл­ген адам­ның бар­лы­ғы осы­ған мүше» дей­мін. Ал санап көріңіз.

- Енді бірқа­тар орыс­ша сұрақтар келіп­ті, соған жау­ап бер­сеңіз. «Поче­му в послед­ние годы посто­ян­но идет речь о защи­те казах­ско­го язы­ка, вме­сто того что бы гово­рить о его раз­ви­тии, от кого и чего нуж­но защи­щать казах­ский язык? И поче­му в пуб­лич­ной рито­ри­ке защит­ни­ков казах­ско­го язы­ка вра­га­ми ста­но­вят­ся не каза­хо­языч­ное насе­ле­ние страны?».

- Я не соглас­на, тако­го не было. А язык мы ни от кого и ни от чего не защи­ща­ем, мы про­сто хотим, что­бы казах­ский язык был на сво­ем уровне. Я как язы­ко­вед гово­рю, казах­ский язык дол­жен раз­ви­ва­тья, надо его упо­треб­лять во всех сфе­рах. Пусть каж­дый пред­ста­ви­тель сво­ей наци­о­на­аль­но­сти исполь­зу­ет свои род­ной язык дома. Госу­дар­ство дало такую воз­мож­ность. Такой демо­кра­тии, как в Казах­стане нет нигде. Вот у нас в Ассам­блее есть уйгур­ский, немец­кий, украинский,корейские куль­тур­ные цен­тры, теат­ры есть, газе­ты выпус­ка­ют. Где такое еще есть? Госу­дар­ствен­ный язык у нас отста­ет, поэто­му я его возвышаю.

- То есть вы гово­ри­те о раз­ви­тии языка?

- Нет я защищаю!

- От кого?

- Вот кто про­тив язы­ка, от тех и защи­щаю. Сакен Сей­фул­лин гово­рил, «тіл ауы­здың ішін­де, оны шыға­ру керек». Поче­му у нас сове­ща­ния в пра­ви­тель­стве все вре­мя толь­ко на рус­ском язы­ке про­хо­дят? Надо же гово­рить, раз мы живем в этом госу­дар­стве, мы долж­ны высту­пать на госу­дар­ствен­ном язы­ке. Дома гово­ри­те на род­ном язы­ке, а выхо­дя за порог мы долж­ны гово­рить на госу­дар­ствен­ном языке.

- Вот еше такой вопрос, «Вы удив­ля­е­тесь, поче­му когда берут на рабо­ту не спра­ши­ва­ют, зна­ет ли он казах­ский. А спра­ши­ва­ют зна­ет ли он рус­ский, англий­ский. А как вы счи­та­е­те, у кого боль­ше прав опре­де­лять тре­бо­ва­ния к работ­ни­ку, у вас или у работодателя?».

- Рабо­то­да­тель раз живет в Казах­стане, он дол­жен по зако­ну Казах­ста­на жить и требовать.У нас трехя­зы­чие, пожа­луй­ста, хоть на 100 язы­ках гово­ри­те, но на пер­вом месте дол­жен быть госу­дар­ствен­ный — казах­ский язык. И наши чинов­ни­ки тоже долж­ны так же тре­бо­вать. Каж­дый рабо­та­да­тель пер­вым делом дол­жен тре­бо­вать зна­ние казах­ско­го языка.

- Вот еше вопрос: «госу­дар­ствен­ный язык закреп­лен Кон­сти­ту­ци­ей. О каком внед­ре­ний, закреп­ле­ний или угро­зе идет речь?».

- Хоро­шо, но то, что есть в Кон­сти­ту­ции, раз­ве они выпол­ня­ют? Зако­ны о язы­ках они выпол­ня­ют? Я всем гово­рю, вот в Кон­сти­ту­ции напи­са­но, пер­вый пункт по язы­кам, что казах­ский — госу­дар­ствен­ный язык. Вто­рой — рус­ский язык меж­на­ци­о­наль­но­го обще­ния, тре­тий — дру­гие язы­ки мы долж­ны раз­ви­вать. Тогда поче­му мы пер­вый пункт про­пус­ка­ем, а выпол­ня­ем толь­ко вто­рой и тре­тий пунк­ты? Я задаю этот вопрос тому, кто задал мне вопрос. На бума­ге есть, на деле — нет.

- А кому, в первую оче­редь мы долж­ны предъв­лять тре­бо­ва­ния, поче­му у нас нару­ша­ет­ся Конституция?

- Тем, кто сто­ит во гла­ве госу­дар­ства, чинов­ни­кам. Они долж­ны тре­бо­вать у всех, у рабо­то­да­те­ля и так далее. У нас зако­нов мно­го, и они хоро­шие, но они не выполняются.

- Еще вопрос от чита­те­ля. «Поче­му рус­ский язык ста­ра­ют­ся попро­сту убрать из оби­хо­да, хотя тот сопро­тив­ля­ет­ся. А казах­ский наобо­рот насиль­но внедряют?»

- Кто гово­рит, что нуж­но убрать, все на нем гово­рят. Мы гово­рим о том, что раз мы живем в этом госу­дар­стве, мы долж­ны госу­дар­ствен­ный — казах­ский язык упор­теб­лять. На пер­вое место надо ста­вить казах­ский язык.

- Заң­дарға қаты­сты сұрақ . Қаза­қстан­да заң­дар орыс тілін­де жазы­лып, ол кей­ін қазақ тіліне ауда­ры­ла­ды екен. Содан кей­ін екі нұсқа­да қате­лер бола­ды, осы себеп­тен олар халы­қа­ра­лық ден­гей­дң қай­та­ры­лып жата­ды. Осы тура­лы не айтар едіңіз?

- Ол про­бле­ма айдан анық, бәрі­міз де біле­міз. Интер­нет­те айты­лып, жазып жатқа­нын да. Оның орын­сыз екенін біз сынаған­быз. Жоғарғы жақтағы­лар да өздері мой­ын­дап отыр. Бірақ айтуы­мыз — бар да, іске асы­руға кел­ген­де — өз дәре­же­сін­де жүр­мей­ді. Әйте­пе­се жақ­сы бола­тын бол­сақ, осы елдің иесі де, киесі де қазақ болып тұрған­нан кей­ін неге соны алды­мен қаза­қ­ша жазып, кей­ін орыс­шаға аудар­май­ды. Ал біздікі алды­мен орыс­ша жаза­ды, «дай­ын асқа тік қасық» болып, өтірік­ті шын­дай, ақсақты тың­дай етіп жаза­ды. Тіл­ге немқұрай­лы қараған­нан осын­дай нәр­се­лер болады.

- На ваш взгляд зачем сокра­ща­ют рус­ские шко­лы? И на базе их созда­ют казах­ские, кото­рые усту­па­ют в обу­че­нии, обра­зо­ва­нии, так как очень сла­бая база; учеб­ни­ки, лите­ра­ту­ра, педа­го­ги и кто в выгоде?

- Кто ска­зал, что сла­бая база? Столь­ко книг, столь­ко учеб­ни­ков, сло­ва­рей, мето­ди­ки. Недо­стат­ки есть, прав­да, надо это все раз­ви­вать. Я не соглас­на с этим мнением.

- Мно­гие гово­рят, что учить казах­ский слож­нее, чем англий­ским, пото­му что нет мето­ди­ки хорошей.

- Это про­сто при­чи­на. Если захо­чешь, если любишь роди­ну ты можешь научить­ся. Казах­ский язык не такой слож­ный, как дру­гие. В казах­ском толь­ко 9 букв казах­ских, осталь­ные рус­ские бук­вы. Какие труд­но­сти? Про­сто они не хотят. Отку­да они взя­ли что рус­ские шко­лы сокра­ща­ют? Столь­ко рус­ских школ в Казах­стане, рус­ский язык раз­ви­ва­те­ся в Казах­стане луч­ше, чем даже в Рос­сии. В Казах­сстане рус­ский язык более чище сти­ли­сти­че­ски, и все пра­виль­но упо­треб­ля­ют. А мои каза­хи неко­то­рые луч­ше рус­ских зна­ют рус­ский. А рис­ский язык очень слож­ный. Уда­ре­ние лек­си­че­ское зна­че­ние име­ет. Соглас­ные, род, паде­жы, скло­не­ния. Так что самое глав­ное долж­но быть желание.

- Латын әлі­п­биіне көшу мәсе­лесіне қалай қарайсыз?

- Мен лати­ни­ца­ға көш­кен­ді жөн көре­мін. Елба­сы­мыз 2012 жылы 14 жел­тоқ­сан­дағы жол­да­уын­да осы мәсе­лені көтеріп айтқан­да, мен қанат­та­нып кет­кен­мін. Қуанға­ным­нан не істерім­ді біл­мей, ертең­гісі газет­тер­дің бар­лы­ғы­на барып, келіңіз­дер дөң­ге­лек үстел өткі­зей­ік, осы­ны елге ұғын­ды­рай­ық дедім. Бұған бұры­ны­рақ көшуі­міз керек еді. Бұл тәу­ел­сіздік алған­нан кей­ін басталған дүние. Кей­бір мем­ле­кет­тер өтіп кет­ті, енді соны сыл­та­у­рай­ды, «ой олар­дың көріп жатқан қиын­ды­қта­ры бар» деп. Жатып ішер бол­мау керек. Қиын­ды­қ­сыз ешнәр­се жоқ. Сол қиын­ды­қты жеңе білуі­міз керек. Елба­сы­мыз Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы көре­ген­ді­гі­мен айт­ты. Бұл қаза­қтың өмірін­де алғаш рет көтеріл­ген мәсе­ле емес. 1929 жыл­дан 1940-шы жылға дей­ін латын­ды пай­да­ланған­быз. Бірақ сон­да да біз­ге мүм­кін­дік бер­меді, түр­кі тіл­де­стер бәрі бірі­гіп кете­ді деп. Содан кей­ін біз­ден сұра­май-ақ крил­ли­ца­ға өтіп кет­ті. Енді неге тәу­ел­сіз Қаза­қстан­да көшем деген­де осын­дай? Көш­кен­ді дұрыс көре­мін. Өйт­кені әлем­нің 80 пай­ы­зы латын қарі­пін пай­да­ла­на­ды. Біз оны пай­да­ланған­да латын­ның тілін пай­да­лан­бай­мыз. Өзі­міздің тілі­мізді латын қарі­пі арқы­лы пай­да­ла­на­мыз. Біз ілгері қарай жүріп келе жатқан ел емес­піз бе? 2030 жылы өрке­ни­ет­ті 50 елдің қата­ры­на қосы­ла­ды деген­де, 51 елдің қата­ры­на қосыл­дық қысқа мерзім­де. Қаза­қтың 50 жыл­да ел жаңа қағи­да­сы­на жаңа­лық енгізіп, елба­сы­мыз Қаза­қстан­ды 50 елдің қата­ры­на қосты.

- Бел­гілі қоғам қай­рат­кері Мұх­тар Шаха­нов «қазір­гі қазақ тілі мем­ле­кет­тік тіл дең­гей­іне көтеріл­ген жоқ, сон­ды­қтан дәл қазір латын қар­піне көшу қазақ тілін жою» деген пікір айта­ды. Соған не дер едіңіз?

- Мұх­тар Шаха­нов менің­ше оны түсін­бей айтып отыр. Ол ертең­гі күніне қарау керек, біз алға қарай жыл­жуы­мыз керек. Неге мем­ле­кет­тік тіл­дің өз дәре­же­сін­де бол­май жатқа­нын айтып жатыр­мыз. Латын қарі­пі, тіл­дің дең­гей­ін сол қал­пын­да қал­ды­ра­ды, кен­же­лей­ді деген — түсін­бес­тік. Менің түсіні­гім­де, латын қарі­піне көшіп, бірін­ші сынып­тан бастап 12 жыл бойы оқып, 12 жыл­дың ішін­де бір ұрпақ мең­геріп шыға­ды. Мыса­лы мен сияқты­лар мең­гер­мес, бірақ келе­шек ұрпақ мең­геріп шыға­ды. Содан кей­ін қай елдің түп­кірін­де жүр­сеңіз­де латын қарі­пі­мен хабар­ла­са ала­сыз. 2025 жылы соңғы нүк­те қою керек. Ал Аста­на­ның көше ата­у­ла­ры 2017 жылға дей­ін латы­нға ауы­сқа­ны жөн. Одан пай­да көр­ме­сек зия­ны жоқ. Әлем­ме­нен еркін ара­ла­са­мыз. Елба­сы­мыз да айт­ты ғой, әлем­нің 80 пай­ы­зы осы­ған көш­кен­де біз неге кен­же қалуы­мыз керек. Өзбек қинал­ды, Құдай­ға шүкір қазақ деген алғыр, біл­гір халық, енді жаңыл­спай­тын­дай, қате­ле­с­пей­тін­де көшу керек. Оған не керек? Оған латын қарі­пін­де­гі әліп­пе­мізді құра білуі­міз керек. Оны­мен бір күн емес бір­не­ше жыл бол­ды айна­лы­сып келе жатқа­ны­мы­зға. Ассам­бле­я­ның әрбір сес­си­я­сын­да елба­сы­мыз ғалым­дарға айтып жатыр, олар не көк­ке қарап жүр ме? Осы күн­ге шей­ін дай­ын­дау керек еді. Мен қазір ғалым­дар­ды кінәлаймын.

- Енді латын қарі­піне көшуді уақыт көрсетер.

- Жоқ оған әре­кет болу керек, алыс сапар қадам­нан басталады.

- Жақ­сы, енді сіздің бұған дей­ін сұх­бат­та­ры­ңы­зда айты­лған­дарға қаты­сты сұрақ келіп­ті, орыс тілін­де: «Когда газе­та «Мега­по­лис» поин­те­ре­со­ва­ласт у вас, поче­му в сло­ва­ре нет слов «пре­зер­ва­тив», «секс», «оргазм», «мастур­ба­ция», «ваги­на», вы отве­ти­ли, что не хоти­те пере­во­дить такие сло­ва и что­бы вам их даже не гово­ри­ли. Ска­жи­те, пожа­луй­ста, вы до сих пор счи­та­е­те, что таким сло­вам в сло­ва­ре не место? Не изме­ни­ли ли вы с тех пор сво­е­го мнения? 

- Мен халқы­ма жат нәр­сені неге ауда­ра­мын? Қаза­қтың түсіні­гін­де ондай нәр­се­лер жоқ.(Почему я долж­на пере­во­дить чуж­дые мое­му наро­ду сло­ва? Нет таких слов у каза­хов. — Ред.) Не надо такие сло­ва даже употреблять.

- Тот же чита­тель про­дол­жа­ет, «зна­е­те ли вы с каки­ми про­бле­ма­ми стал­ки­ва­ют­ся работ­ни­ки СПИД центра?»

- Қаза­қта ондай ауру бол­маған (У каза­хов не было таких болез­ней ‑Ред.). Спе­ци­а­ли­сты навер­ное зна­ют эти тер­ми­ны, пусть они и рабо­та­ют. Не обя­за­тель­но эти сло­ва пере­во­дить, пусть так и оста­ют­ся. Егер ұлт­тың табиға­ты­на жат бол­са, қажеті жоқ (Если это чуж­до наци­о­наль­но­му мен­та­ли­те­ту, то и не надо — Ред.).

- Вопрос от чита­те­ля: «На ваш взгляд, воз­мож­но ли созда­ние и закреп­ле­ние двух язы­ков как госу­дар­ствен­ный, как на при­мер в Швед­ца­рий где их 4?»

- Нет, у нас госу­дар­ство­об­ра­зу­ю­щая одна нация, а осталь­ные пред­ста­ви­те­ли. У всех есть свои госу­дар­ства. Үй іші­нен үй тік­кен дұрыс емес.- Асы­лы ханым, рах­мет сіз­ге, бүгін біз­ге келіп, қызы­қты сұрақтарға жау­ап бер­геніңіз үшін.

- Асы­лы ханым, рах­мет сіз­ге, бүгін біз­ге келіп, қызы­қты сұрақтарға жау­ап бер­геніңіз үшін.

Смот­ри­те видео­за­пись онлайн-кон­фе­рен­ции на стра­ни­це «R‑студии» в YouTube.

Ори­ги­нал статьи — 

Қазақ тілін кім­нен қорғау керек?