«ЭМИГРАНТТЫҢ» ЖАЛҒАНДЫҚҚА ҚҰРЫЛҒАН ХАТЫ (Мұхтар Мағауинға жауап)

Құди­яр БІЛӘЛ

«ЭМИГРАНТТЫҢ» ЖАЛҒАНДЫҚҚА ҚҰРЫЛҒАН ХАТЫ
(Мұх­тар Маға­у­инға жауап)

Теле­фон­да маза жоқ. «Оқы­дың ба?» дей­ді хабар­ласқан­дар. Иә, оқы­дық. Тағы бір дауға жол салы­нып­ты. Бұдан… Иә. Шыңғыс хан қызық еді. Мынау… Мақа­лаға кел­мей­ді. Арыз деу­ге… Көңіл қоңы­л­тақ­сы­ды. Тышқан­шы­лап кет­кені қалай деген де ой кел­ді. Өсек­ке бей­ім­ділік табиға­тын­да жоқ сияқты еді. Жап­тым жала­ның да өз реті бар емес пе?!
Айт­пағы­мы­зды басы­нан бастай­ық. «Қазақ әде­би­еті» газетін­де (01.07.2016ж.) және әле­умет­тік желі­де, сайт­тар­да, жеке парақ­ша­лар­да М.Мағауиннің «Жоқ өгіз­бен шай­қас» атты үшбу хаты (осы­лай деген­ді жөн көр­дік) жари­я­ла­нып­ты. Үшбу хат өзінің мәң­гілік оппо­нен­ті М.Шахановқа қара­та жазы­лып­ты. Жазы­лған­да қалың көп­шілік баяғы­да қабыл­дап, ақиқат­ты­ғы әйгі­леніп қой­ы­лған Мұхаң­ның өмір жолын­дағы кей мәсе­ле­лер­ді өзін­ше сара­лап, тосын дол­бар­лар жасап­ты. Қалай болған­да да бұл М.Шахановтың туған күніне орай жасалған тосын­сый бол­ды. Мұхаң бұл жолы да туған күніне орай әке-шеше­сіне құран оқы­та­тын дағдыс­ы­нан жаңыл­май, ағай­ын-туы­сқа дастарқан жаю үшін Қасқа­суға кет­кен бола­тын. Содан кей­ін-ақ жүре­гі сыр беріп, Шым­кент ауру­ха­на­сы­на түсті. Сон­ды­қтан мұхит­тың арғы жағы­нан жет­кен «сәлем­де­мені» және соған орай жүз­бе жүз де, теле­фон­мен де айты­лған көп­шілік пікірін біздің бөлі­суі­міз­ге тура кел­ді. Және де мәсе­лені жетік білетін адам ретін­де де қолға қалам алуға құқы­лы­мыз деп біл­дік. Бәрі­нен бұрын тұтанға­лы тұрған тағы бір дауды өршіт­пей, алдын алғы­мыз келді.
Бұры­нғы дау… Иә. Шыңғыс ханды айта­мыз. М.Мағауин мен М.Шахановтың текетіресі сонау бір жыл­да­ры бүкіл ақпа­рат құрал­да­ры­ның күн­делік­ті бета­шар сөзіне айна­лып еді. М.Мағауин Шыңғыс ханды адам­заттың абза­лы ретін­де мәң­гілік даңқ тұғы­ры­на қон­ды­ру үшін ерекше қажыр­лы­лық таны­тқан бола­тын. Алай­да ол қажыр­лы­лық аста­рын­да жеке мүд­дені көз­дей­тін құпия сыр­лар жатқан­ды­ғы да кезін­де ортаға шыққан. Ол кісінің бүгін­гі қалам сіл­тесі де сол кез­де «бүгіл­ген сау­сақ» сыр­ла­ры­мен үндесіп жатқан­дай әсер қал­ды­ра­ды. Ол тура­лы сөз соңын­да айта­мыз. Көп­шілік­ке ұғы­ны­қты болу үшін әуелі «Шыңғыс хан дауы­на» қысқа­ша шолу жасай кетелік. Ол да «Қазақ әде­би­еті» газеті­нен бастау алған бола­тын. Көне естелік­тер былай дейді:
«…Расул Ғам­за­то­втың үйін­де­гі қонақа­сы үстін­де әңгі­ме ойда-жоқта Шыңғыс хан төңіре­гіне ойысты.
– Шыңғыс Айт­ма­тов еке­уің жазған, «Труд» газетін­де жари­я­ланған Шыңғыс хан тура­лы эссе­леріңе орай Улан-Удэ­де бас қосқан жүз­ге жуық ғалым екі­ге бөлініп сай­ы­сып­ты ғой, – деді Расул бір топ қонақтар­дың көзінше.
– Иә, сон­дай «бақы­тқа» ие бол­дық, – дедім мен күліп. – Бұған қоса «Жаза­гер жады кос­мо­фор­му­ла­сы­нан» өрбі­ген осы Шыңғыс хан дауы­на тек Қаза­қстан­ның өзі­нен 80-ге жуық газет-жур­нал ара­ла­сты. Күн­де таңер­тең қай газет қан­дай сын айтар екен деген үрей­мен оянып жүр­дім. Әрине, «Шаха­нов шығар­ма­сын­да мына образ­ды шыға­ра алмап­ты, неме­се мына жерін­де тари­хи шын­ды­қтан ауы­тқы­ған» десе оған риза бола­сыз ғой. Негіз­гі айта­тын­да­ры «Шыңғыс хан біздің баба­мыз екен, монғол емес, қазақ екен, сон­ды­қтан ұлы баба­мы­зды жауыз, қані­шер етіп көр­се­ту әділет­тілік емес» деген пікір­дің айна­ла­сын­да. Шыңғыс Айт­ма­тов маған болы­сып еді, әлгі топ оған лап қой­ды. Олар­дың ұғы­мын­ша, Айт­ма­тов орта­ша ғана жазу­шы екен және шығар­ма­ла­рын­дағы өзек­ті мәсе­ле­лер­дің бәрін қазақ жазу­шы­ла­ры­нан ұрлап алып­ты-мыс. Қой­шы, әйте­уір айт­паған­да­ры жоқ. Мына қызы­ққа қараңыз. Айт­ма­тов еке­уміз бір­лесіп жазған «Құз басын­дағы аңшы­ның зары» атты эссе кітап­тың Мұқа­ба­сы­на тау бау­рай­ын­да үй ешкісінің мүй­ізі­нен ұстап түс­кен суреті­міз беріл­ген еді. Бір шыңғыс­хан­шы жазу­шы соны келе­междеп: «Ешкі­де төрт аяқ бар. Мына еке­уін­де де (Айма­то­вта екі, Шаха­но­вта екі) төрт аяқ бары рас. Енді бұлар­дың ешкі­ге қан­ша­лы­қты жақын­ды­ғын дәлел­деу ғана қалып тұр. Яғни, «еке­уінің мал­дан озған жері шама­лы» деген пікір­ге апа­рып тірейді.
– Сұм­дық екен. Сенің «Жаза­гер жады кос­мо­фор­му­ла­сы» атты туын­ды­ң­ды бір ел Нобель сый­лы­ғы­на ұсы­нған­да қазір­гі Шыңғыс хан дауын Қаза­қстан­дағы өз қар­сы­ла­ста­рың өрбіт­кенін мен Айт­ма­то­втан есті­ген­мін, – деді Расул.
– Шығар­маң­ның ЮНЕСКО шең­берін­де қара­лып, әлем­нің басты-басты тіл­деріне ауда­ры­луы айна­лаң­дағы­лар­дың неге пен­де­шілі­гі мен қызға­ны­шын оят­па­уы керек? Менің де бұл сала­да аз пүшай­ман тарт­паға­ным­ды білесің. Ең басты­сы, рухың құла­ма­сын. Сен одан да мына­ны айт­шы. Қаза­қстан­дағы Шыңғыс хан ұрпақта­ры­ның қазір­гі жай-күйі қалай?
– Егер тарихқа жүгін­сек, Шыңғыс хан 900 қала мен қала тек­тес елді мекен­дер­ді қиратқан. Соның 26-сы Қаза­қстанға тиесілі – дедім мен. – Рас, Шыңғыс хан, тең­десі жоқ дара қол­бас­шы. Оның әске­ри стра­те­ги­я­лық өнері өзін­ше бір ғылым. Бірақ, осы тиран­ның сан мил­ли­он жазы­қ­сыз адам­ның қанын төк­кенін жоққа шыға­руға бола ма? Тіп­ті, мұсыл­ман дінінің жол­бас­шы кіта­бы «Құран-Кәрім­де»: «Егер біреу жазы­қ­сыз өзге бір адам­ның қанын төк­се, бүкіл адам­затты өлтір­ген­мен бара­бар» деп жазы­лған. Осы тұрғы­дан алып қараған­да да Шыңғыс ханды түбе­гей­лі ақтап алу иде­я­сын­да гума­ни­стік негіз жоқ. Жарай­ды, бұл жағын доға­ра тұра­лық. Ең қызы­ғы мына­да. Шыңғыс хан жау­лап алған әр елді мекен­ге өзінің бір өкілін және оған адал қыз­мет ететін төлең­гіт (қыз­мет­ші) қал­ды­рып оты­рған. Өкіл­ді төре (бастық) деп атаған. Бір­те-бір­те олар­дың қазақ жерін­де­гісі қаза­ққа, өзбек жерін­де­гісі өзбек­ке, татар жерін­де­гісі татарға айна­лып кет­кен. Кезін­де сол төре­лер ел ара­сын­да өз бедел-парқын арт­ты­ру үшін мына­дай тәсіл қол­данған. Бір жас жігіт үйле­нетін бол­са, оның келін­ше­гі өзінің бірін­ші түнін төре­мен өткізіп шығуға тиіс болған. Өйт­кені, төре Шыңғыс хан­ның тіке­лей өкілі, қаси­ет­ті адам, «алтын ұрпақ», «алтын ұрық» саналған. Ал ол қаси­ет ұрпаққа әйел­дің жаты­ры арқы­лы ғана енеді-міс. Бір­те-бір­те төре­лер ерекше сұлу қыздарға ғана назар аударған. Сон­да кей­бір даңғой еркек­тер «менің сүй­ік­ті жарым өзінің бірін­ші түнін төре­мен өткізді, ал сенің әйеліңе төре тіп­ті назар да аударған жоқ қой» деп мақтанған. Кей­ін­нен төре­лер­дің бұл қылы­ғын төре­ден шыққан атақты қазақ ғалы­мы Шоқан Уәли­ха­но­втың өзі қатал сынға алған. Ең ғажа­бы, төре­ден қаза­ққа түбе­гей­лі сіңіп кет­кен Абы­лай хан да, Кене­са­ры хан да, даңқ тұғы­ры­на өткен ғасыр­дың басын­да көтеріл­ген Әли­хан Бөкей­ха­нов секіл­ді дара тұлға­лар да қазақ халқы­ның ұлт­тық мүд­десін қорға­уға жанын сал­ды. Олар­ды қадір­ле­меу мен баға­ла­мау үлкен әділет­сіздік­ке апа­рар еді. Бірақ, қазір­гі Шыңғыс хан төңіре­гін­де­гі дау-дамай­дың отын үрлеп жүр­ген­дер де сол төре ұрпақта­ры екені айқын­дал­ды. Шыңғыс ханды әлдекім­дер­дің қолы арқы­лы қазақ ету­ге жасы­рын түр­де күш салып жатқан­дар да солар».
(«Жел­тоқ­сан эпо­пе­я­сы», 426-бет)

Міне, Шыңғыс хан дауы­ның жал­пы нобайы кезін­де осы үзін­ді­де көрініс бер­ген­дей өрісте­ген бола­тын. М.Шахановтың «Жаза­гер жады кос­мо­фор­му­ла­сы» (Шыңғыс­хан­ның пен­делік құпи­я­сы) атты шығар­ма­сы­нан бастау алып, халы­қа­ра­лық дең­гей­ге дей­ін көтеріл­ген бұл дауға ара­ласқан адам­дар­дың пікірін жинақтап басты­рар бол­сақ, шынын­да да 20 том­нан асып жығы­лған болар еді. М.Мағауиннің «Ешкі жетек­те­ген екеу» атты шағын хика­ятқа бара­бар мақа­ла­сын­да барын­ша ғай­бат­та­лып, жазу­шы­лы­ғы жоққа шыға­ры­лған Шыңғыс Айт­ма­тов бұл дау-дамай­да Мұхаң айтқан­дай, «нағыз еркек­тік мінез» таныт­ты. Ол дауды М.Шаханов өз өлеңін­де былай түйіндейді:
«…Қанға бөлеп, қор­ла­са да көп елді,
Қира­ту­шы қорға­у­шы­дан беделді,
Міне, құл­дық сана біз­ге не берді?..»

Алай­да бұл дауға әлі күн­ге дей­ін ауық-ауық үн қосып қоя­тын­дар бар. Қары­ста­та, сүй­ем­де­те жүріп Шыңғыс хан­ның туған жерін Алма­ты­ның төңіре­гіне алып кел­дік. «Шыңғыс­хан­шы­лар» оның қазақ екен­ді­гіне шүбәсіз иланған­дай болып еді, енді қай ру жасай­мыз деген мәсе­ле алға шығып, қазір олар өзді-өзі айты­са баста­ды. Бұл тақы­рып­та айта­рын айтып, қалға­нын өзге­лер­дің ар таразыс­ы­на қал­ды­рған М.Шаханов өз сөзін­де тұрып, Шыңғыс хан тақы­ры­бы­на кей­ін­гі жыл­да­ры мүл­де қалам тар­тқан емес.
Шыңғыс хан дауы­ның қалай баста­лып, қалай өрісте­ген­ді­гі оқыр­ман­дарға түсінік­ті болу үшін кел­тір­ген қысқа­ша мағлұ­ма­ты­мы­здың соңын Шыңғыс Айт­ма­то­втың тіке­лей бас­шы­лы­ғы­мен 2003 жылы «Пен­делік ада­су­лар­дан – ада­ми таза­ру­ларға» деген атпен Бірік­кен Ұлт­тар Ұйы­мы­на, ЮНЕ­СКО-ға, Дүни­е­жүзі мем­ле­кет бас­шы­ла­ры мен қоғам қай­рат­кер­леріне арналған хат­тан үзін­ді жари­я­ла­у­мен түй­ін­де­ген­ді жөн көріп отырмыз.

«…Біз бар­лық мем­ле­кет бас­шы­ла­рын, әлем­дік мәде­ни­ет пен ғылым қай­рат­кер­лерін қатыг­ездік пен зұлым­ды­қты наси­хат­та­удан, ең басты­сы, биле­уші-тиран­дар­ды ақтап алу мен мадақта­удан бас тар­туға, өмір­дің түр­лі сала­ла­рын­дағы рух­сыз сыбай­ла­сты­қты жою және гума­низ­мнің баға­лы ұғым­да­рын бекітіп, руха­ни адам­гер­шілік иде­я­ла­рын қызу қол­да­уға шақы­ра­мыз. Тек осы­лай күш бірік­тір­ген­де ғана біз бел­гілі бір дәре­же­де жосы­қ­сыз дәріп­те­ле бастаған рух­сыздық басқын­шы­лы­ғы­на төтеп бере аламыз.

Ханс-Петер Дюрр,
Нобель сый­лы­ғы­ның лау­ре­а­ты (Гер­ма­ния)
Евге­ний Евту­шен­ко (Ресей)
Шыңғыс Айт­ма­тов (Қырғыз­стан)
Фри­дрих Хит­цер (Гер­ма­ния)
Расул Ғам­за­тов (Дағы­стан)
Давид Кугуль­ти­нов (Қал­мақстан) т.б…»

Кезін­де бүкіл әлем жұрт­шы­лы­ғы­ның наза­ры ауған бұл даудың соңғы нүк­тесі осы­лай қой­ыл­са да, М.Мағауин Мұхаңа ауық-ауық тас атып қояды. Әуел­гі­де мына үшбу хат та сол ескі дауды қоз­ды­ру үшін жазы­лған шығар деген ойда болған­быз. Бақ­сақ, бақа екен демек­ші, бұл хат тіп­ті сорақы екен. Тыр­нақ асты­нан кір іздеді деу­ге де кел­мей­ді. Қып-қызыл жала. Бірін­ші­ден, Мұхаң­ды билік­пен сыбай­лас адам сияқты көр­се­ту­ге тыры­са­ды; екін­ші­ден, Мұхаң­ның Испа­ни­я­ның Бар­се­ло­на қала­сын­да өгіз­бен жек­пе-жек сай­ы­сқа шыққа­нын жоққа шыға­ра­ды; үшін­ші­ден М.Шаханов өлең­дерін шетел жұрт­шы­лы­ғы­ның жатқа оқи­тын­ды­ғы­на сен­гісі кел­мей­ді; төр­тін­ші­ден, Б.Момышұлы мен М.Шаханов ара­сын­да тіл­ге бай­ла­ны­сты өрбі­ген әңгі­менің шынай­ы­лы­ғы­на күмән кел­тіреді; бесін­ші­ден, М.Шаханов Жел­тоқ­сан оқиға­сы­ның шын­ды­ғын Қ.Мырзалиевті күстә­на­лау арқы­лы бүр­ке­гісі кел­ді деген­ді айтқы­сы келеді. Біз жай ақпа­рат ретін­де мағлұ­мат бер­дік. М.Мағауин бол­са, мұның бәрін өзіне тән шебер­лік­пен, әжуә-келе­меж­бен тұз­ды­қтай оты­рып май­ын тамы­за жет­кі­зеді. Жә, бәрін реті­мен айтайық.
М.Мағауин эми­грант болған соң (өзі осы­лай айтқан­ды ұна­та­ды-ау дей­мін) көп нәр­сені біл­мей­тін сияқты. Бол­ма­са М.Шахановтың қасын­да жүр­ген қан­ша­ма жыл­дар­дан бері билік­тің ол кісі­ге оң пей­іл таны­тқа­нын бай­қаған емес­піз. Ресми бас­пасөз, өзге де ақпа­рат құрал­да­ры М.Шахановтың өмір­де бар екенін мүл­де ұмы­тқан. Тіп­ті, әндеріне де бұға­улық салы­нған. Шүкір­шілік ететіні­міз, әзір­ге әле­умет­тік желі­ге тоқтау жоқ. М.Мағауин М.Шахановқа соның өзін көп көретін сияқты. Қашанғы­сын­дай ғалым­дық тия­нақты­лы­қ­пен Мұхаң шығар­ма­ла­ры­ның ғалам­тор­да қан­ша рет жари­я­ланған­ды­ғын сана­ма­лап шығып­ты. Мынан­дай шікәм­шіл­дік­тен кей­ін ол кісі Шыңғыс ханды қай кез­де жазып жүр деген ойдың кел­генін несіне жасырайық.
Мұха, сіз М.Шахановты қол­дай­ды дей­тін билік М.Шаханов басқа­ра­тын «Жалын» жур­на­лын қар­жы­лан­дыр­май қой­ды. Жыл­да 6–7 айлап жалақы алмай­тын бол­дық. Біз сіз сияқты жалақы алма­са да Аме­ри­ка­да тұра­тын шалқы­ған дәу­лет иесі емес­піз. Әйте­уір ел іші. Ілдә­бай­лап жүріп жатыр­мыз. Оның үстіне біз­де кри­зис. Сіздің елде ол жоқ қой. Айт­пақ­шы, сіз жақ­сы көреді деп ойлай­тын билік М.Шахановтың шығар­ма­шы­лық кешін де өткіз­бей қой­ды. Билет­тер саты­лып кетіп еді. Бірақ билік илік­пе­ді. М.Шаханов сон­да да өз ұста­ны­мы­нан қайт­пай, «Жер­ді сатқы­з­бай­мыз да, жалға да бер­гіз­бей­міз» деп сіресіп тұр. Алай­да сіз мұны да, Мұхаң­ның өзге де қай­рат­кер­лік іс-әре­кет­терін де жоққа шыға­рып, күл­кі­ге айнал­ды­руға тыры­сып бағып­сыз. Әлде сіз ерлік­ті шека­ра асып кету (қашып кету деген­ге тілі­міз бар­ма­ды) деп ойлай­сыз ба?!
Жә, тақы­ры­пқа ойы­сай­ық. Шыным­ды айт­сам, сіздің «өгізіңіз­ге» көңілім тол­ма­ды. Көк өгізді, жал­пы сіз, дін­ді онша қолай көр­мей­сіз ғой. Өз ойы­ңы­зды ылғи Тәңір­мен бүр­кей­сіз. «Қара Қып­шақ Қобы­ланды­да нең бар еді, құлы­ным» демек­ші, мұсыл­ман­дар әспет­те­ген көк өгізді орағы­тып-ақ кетуіңіз керек еді. Ол ой ұғы­мы сіз ойлаған­нан әрі­де жатыр ғой. Бекер-ақ күстәналадыңыз.
Ал М.Шахановтың «өгізіне» кел­сек, сіз оны «жоқ өгіз» деп айта­сыз. Иә, сіздің ойы­ңы­зды айшы­қтай­тын сәт­ті тақы­рып. Бірақ тақы­рып үшін көзі қарақты оқыр­ман­ның бәрі білетін шын­ды­қты жоққа шыға­руға бол­май­ды ғой. Бұл тура­лы бас­пасөз бет­теріне сан рет жазыл­ды. Сіз жоққа балаған өгіздің де суреті жари­я­лан­ды. Ол оқиға­ның қалай болған­ды­ғын Мұхаң­ның өзі айтсын.

«1982 жылы маған Бүкі­ло­дақтық Ленин ком­со­мо­лы сый­лы­ғы беріл­ді. Сол кез­де Бүкі­ло­дақтық ленин­шіл Ком­му­ни­стік Жастар Одағы Орта­лық коми­тетінің арнайы қаулы­сы­мен бір­не­ше елді кеме­мен ара­лай­тын сапар ұйым­да­сты­рыл­ды. Ақын-жазу­шы­лар ара­сы­нан бұл топқа мені ғана ендіріп­ті… Соны­мен, бір­не­ше күн сая­хат шегіп, алды­мен Ита­ли­яға, сосын Испа­ни­я­ның Бар­се­ло­на қала­сы­на келіп тұм­сық тіредік. Содан бәрі­мізді қала орта­лы­ғын­дағы ста­ди­онға алып бар­ды. Бұл ара­да жұрт, негізі­нен, өгіз­бен жек­пе-жек­ті тама­ша­лай­ды екен. Едәуір уақыт­тан кей­ін біреу шығып: «Сіз¬дердің ара­ла­ры­ңы­зда өгіз­бен айқасқа түсер талап­кер бар ма?» – деп сұра­ды. Ста­ди­он­да біздің 700 адам­нан бөлек, басқа жақтан да кеме­мен, өзге көлік­тер­мен кел­ген сая­хат­шы­лар жетер­лік екен. Ешкім тіл қат­па­ды. Ана жігіт екін­ші, үшін­ші рет дауы­ста­ды. Ешкім қозға­ла қой­ма­ды. Сол сәт­те жел­ке тұсым­да оты­рған бір әйел­дің «Біздің ара­мы­зда еркек кін­дік мүл­де жоқ екен-ау» деген сөзіне намысым қай­нап кетіп, алаңға секіріп түстім…
Жек­пе-жек­ті ұйым­да­сты­рға­лы тұрған жігіт қолы­ма қызыл мата­ны ұста­та сал­ды. Бұрын теле­ди­дар­дан қызыл шұға­ны қалай ұстап, өгізді қалай алдау керекті­гін бір­не­ше рет көр­генім бар. Әдет­те қызыл мата өгіздің қанын қай­на­тып, жынын кел­тіреді екен. Теле­ди­дар­дан көр­генім­ді жаса­маққа бекін­дім. Бір уақыт­та тай­ын­ша өгізді босат­ты. Ол көзін алар­та маған қарай ұмтыл­ды. Мен қолым­дағы мата­ны біре­се оң жағы­ма, енді бір­де сол жағы­ма ұстап, өгізді алдап тұр­дым. Зең­гі баба ұрпағы өрше­лене, ыза­ла­на бастаған­дай. Қызыл мата­ны тастай салып, қашып кетей­ін десем, еркек­тік намысым жібе­рер емес. Олай ету нағыз масқа­ра­лы­қтың көкесі бола­ры хақ. Қысы­лған­нан тер­леп кет­тім. Бір­те-бір­те тәу­е­кел­ге бел буып, ақы­ры­на дей­ін шыда­уға серт еттім… Жұрт­тың бәрі маған ерекше құр­мет­пен қарап, шулап, шапа­лақ соқты. Нақ бір ұлт­тық батыр­дай қоше­мет көр­сетіп, қызық болды…»
(«Аңыз Адам». №12, 2012ж).

Осы­лай­ша өрбі­ген шын­ды­қты сіз өз хаты­ңы­зда былай­ша әжуалайсыз:
«…Қызық емес, шыжық бол­ды. Шахаң­нан кей­ін Өгіз-сай­ы­сқа шыққан татар жігіті қан­ша деген­мен, біздің кісі­дей ептілік көр­се­те алмай, өткір мүй­із­ге ілініп, қат­ты жара­ла­на­ды. Әйт­кен­мен, «жарақат алға­ны­на қара­ма­стан, өгізді мүй­ізі­нен ұстап, жер­ге атып ұрды». Осы­дан соң, «нағыз еркек­тік көр­сет­кен» татар жігітін емха­наға алып кете­ді. Шыжық емес, сұм­дық болыпты».
Біз бұл әңгі­мені Мұхаң­ның аузы­нан сан рет есті­ген­біз. Айт­пақ­шы, өгіз­ден жарақат алған татар жігіті қай жылы редак­ци­яға келіп, Мұхаңа сәлем беріп кет­ті. Бұл әңгі­мені сол кісінің аузы­нан да естідік. Ол жігіт Мұхаң жазған­дай аса ірі де емес екен. Бәл­кім, шау тар­тқан кезін көр­ген соң сон­дай ой кел­ген шығар. Бірақ ара­да қан­ша жыл өтсе де, Мұхаң өгіз­бен қазір ғана жек­пе-жек­ке шығып кел­ген­дей құр­мет көр­сетіп отыр­ды. Татар ағай­ын­дар сіздің мына айтқа­ны­ңы­зды есті­месін. Есті­се қаза­қтан көңілі қалып жүрер.
Мұха, әлгі үшбу хаты­ңы­зда өзіңіздің Аме­ри­каңы­зды, сосын шетел­дің өзге аймақта­рын­да болға­ны­ңы­зды тіл­ге тиек етесіз де «Ешкім көше­де М.Шахановтың өлең­дерін жатқа айтып жүр­ген жоқ» деп таң қала­сыз. Сон­да сіздің­ше қала көше­лерін­де әртүр­лі шару­а­мен жүр­ген халық тұра қалып өлең оқи беруі керек пе?! Алай­да сіз М.Шахановты шынын­да да жете таны­май­ды екен­сіз. Әлде өтірік біл­ме­ген­сисіз. Біз күн­делік­ті көріп жүр­ген соң айта­мыз. Қаза­қстан­да Мұхаң­ның өлеңін жатқа айт­пай­тын адам кем­де кем. Тіп­ті 3–4 жасар бүл­дір­шін­ге дей­ін был­дыр­лап, Мұхаң­ның өлеңін оқи­ды. Ол біз­де қалып­ты жай­тқа айналған. Ал М.Шаханов бол­са «Мені өзі­міз­ден гөрі шетел­дік­тер қат­ты құр­мет­тей­ді» дей­ді. Мұхаң­ның өзіне кезек берейік:

«…Гер­ма­ни­я­ның бір қала­сын­да неміс көре­рмен­деріне арнап спек­такль қой­ып жүр­ген бел­гілі қазақ режис­сері Болат Ата­ба­ев­пен жолы­қтым. Неміс тілін­де сөй­ле­ген­де немістің өзін жаңыл­ды­ра­тын­дай пара­са­ты бар Болат бауы­ры­ма бұл елдің көре­рмен­дері зор құр­мет­пен қарай­ты­ны­на көз жет­кіздім. Ол біз өткіз­ген кез­де­су­ге де қаты­сты. Көп жыл өткен соң «Жас Алаш» газетін­де Жан­бо­лат Мамай­ға бер­ген сұх­ба­тын­да (27 тамыз, 2009 ж.) Болат Ата­ба­ев сол кез­де­суді былай еске алыпты:
«…Алман­ның 12 қала­сын­да Шаха­нов­пен кез­де­су өтті. …Мұх­тар Шаха­нов шығар­ма­шы­лы­ғы Отан, тіл, ұлт­тық рухқа негіз­дел­ген. Бұл про­бле­ма­ның бір­де-біре­уі Гер­ма­ни­я­ның күн тәр­тібін­де тұрған жоқ. Алман­дар қазақ ақы­нын қалай қабыл­дар екен» деп іштей уай­ым­дап жүр­дім. Содан, М.Шаханов, оның қасын­да бел­гілі аудар­ма­шы Фри­дрих Хит­цер кел­ді. Кез­де­су­ге қалың көп­шілік жинал­ды. Шаха­нов өлең­дерін оқып, өз ойын ортаға салған­да алман­дар­дың аузы ашы­лып қал­ды. Көз­дері шыра­дай жанып, Шаха­но­втың әрбір сөзін ыждағат­ты­лы­қ­пен тың­да­ды. Мұх­тар аға­мы­зға сон­да тән­ті бол­дым. Алман­ның бір әйелі орны­нан тұрып, Шаха­но­вқа: «Чего жда­ли пост­со­вет­ские стра­ны от Запа­да после при­об­ре­те­ния неза­ви­си­мо­сти?» деп сұрақ қой­ды. Мұх­тар Шаха­нов бұған: «Мы жда­ли, что полу­чим доступ к чисто­му ручью раз­ви­той циви­ли­за­ции, но нас под­клю­чи­ли к кана­ли­за­ции Запа­да», – деп жау­ап бер­ген­де, алман­дар қыран-топан бол­ды… Ол кісі қазір де билік­ке маза бер­мей­ді. Осын­дай қай­сар мінезі үшін оны ерекше сыйлаймын…»
(«Қырғыз эве­ресі және мәңгүрттендірудің
еге­уқұй­ры­қтық тәсілі», 72-бет)

Біз бұл әңгі­ме­лер­ге де қаны­қ­пыз. Ал Пәкістан­дағы кез­де­су жай­ын Пәкістан­дағы Қаза­қстан­ның сол кез­де­гі елшісі Бек­жа­сар Нары­ба­ев та май­ын тамы­за айтып бер­ген бола­тын. Мұхаң соның бәрін әңгі­ме ара­сын­да еш мақта­ныш­сыз айта сала­ды. Және де өзін емес, өз өлең­дерін жатқа айтқан өзге ел халқын жоға­ры баға­лап оты­ра­ды. Шетел­ден көр­ген құр­метін өз елі­нен көре алмаға­ны­на қын­жы­лыс біл­діріп, көңілі қоңы­л­тақ­сып та қала­ды. Ал сіз, Мұха, атта­сы­ңы­зға шетел халқы құр­метін де қиғы­ңыз келмейді.
Өзі­міз­ге ойы­сай­ық. Мұха, біз сіздің тегін адам емес екеніңізді жақ­сы біле­міз. Қала­мы­ңыз да әлі қал­пын­да. Ойы­ңыз да ұшқыр. Ұлы­лар­да бола­ды дей­тін аңғал­дық бірақ сіз­де жоқ. Ал қулық айту­лы тұлға­ларға тән бе, жоқ па оны біл­медік. Сіз үшбу хаты­ңы­зда М.Шахановты қаза­қтың ұлы пер­зен­ті Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның атақ-абы­ройы арқы­лы тұқыр­тып алғы­ңыз келеді. Ештеңе тап­паған соң сөз ойна­тып, ағай­ын намысын қам­шы­ла­у­ға тыры­сып бағып­сыз. Біз бұл әңгі­мені де Мұхаң аузы­нан талай рет есті­ген­біз. Ол әңгі­менің бас­пасөз бетін көр­ме­ген біраз құпия жақта­ры да бар. Мұхаң Бау­кеңе өлең арна­са, Олже­кең айт­пақ­шы, тау­лар­ды ала­сарт­пай, өзіне лай­ық құр­мет биі­гін­де көр­сетіп отыр. Көңіліңіз­ге кел­се де айтай­ық, қан­ша шебер бол­саңыз да бұл шағы­лы­сты­руы­ңыз сәт­ті шық­паған. Мұхаң­ның өзіне сөз берейік:
«– Ал, Бауы­р­жан Момы­шұ­лы тура­лы кіта­пқа енбе­ген, яғни, сәл ыңғай­сыздау тимесін деген ниет­пен бүгіп қалған екі естелі­гім бар еді, – дедім мен. Реті кел­ген сұраққа орай соның бірін назар­ла­ры­ңы­зға ұсы­най­ын: Бір­де маған Бау­кең теле­фон соқты. Өйт­кені, екі күн бұрын Лер­мон­тов атын­дағы орыс дра­ма теат­рын­да өткен бір жиын­да үй теле­фо­ным­ның нөмірін жазып алған еді. Неге екенін қай­дам, ол әңгі­месін бір­ден орыс­ша бастады.
Мен Бау­кеңнің сөзін бөліп:
– Сіз кім­ге теле­фон соғып тұр­сыз? – дедім.
– Я зво­ню Мух­та­ру Шаха­но­ву, – деді ол дау­сын көтеріп.
– Мұх­тар Шаха­нов орыс ұлты­ның пер­зен­ті ме еді? – дедім мен қызы­нып. – Өзіңіз қан­ша­ма жыл­дар­дан бері қазақ халқы­ның салт-сана­сын, дәстүрін, тілін сақтау жай­лы жүй­елі әңгі­ме­лер айтып келесіз. Сөй­те тұра өз ана тіліңізді мен­сін­бес мінез таны­та­сыз, қазақ аза­ма­ты­на орыс тілін­де тіл қата­сыз. Сөзіңіз бен ісіңіздің ара­сын­да екі жарым шақы­рым айыр­ма­шы­лық бой көр­сетіп тұр… Сау болыңыз!
Осы­лай дедім де теле­фон тұтқа­сын тастап жібердім.
Жар­ты минут уақыт өтер-өтпе­стен Бау­кең қай­та теле­фон шалды:
– Мұх­тар, кешір айна­лай­ын, – деді ол салиқа­лы үнмен. – Әске­ри тәр­бие, әске­ри пси­хо­ло­гия және ондағы орыс сөзінің қуа­ты бүкіл санам­ды жау­лап алған. Кей­де қаза­қ­ша сөй­леп тұрып та орыс тіліне ауы­сып кете бере­мін. Оры­стан­ды­ру сая­са­ты біз­дер арқы­лы зор табысқа жет­ті. Ұлт­тық құн­ды­лы­қтарға жүр­дім-бар­дым қарап, ит боп кет­тік қой. Сының өте орын­ды және одан шама-шарқым­ша қоры­тын­ды шыға­руға уәде етемін!
Сол тұстағы аға, ата буын сана­ла­тын ақын-жазу­шы қауы­мы өкіл­дерінің басым көп­шілі­гі өз қатесін мой­ын­да­уға құлы­қ­сыз бола­тын. Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның руха­ни таза­лы­ғы және тота­ли­тар­лық жүйе қалып­та­сты­рған өз ағат ісін батыл мой­ын­дап, ағы­нан жары­ла кешірім сұра­уы, менің ол кісі­ге деген ықы­ла­сым­ды онан сай­ын қанат­тан­ды­ра түсті…».
(«Қырғыз эве­ресі және мәңгүрттендірудің
еге­уқұй­ры­қтық тәсілі», 111- бет)

Бұл оқиға кей­ін Мұхаң­ның «Жеңіліп тұрып жеңіл­меу неме­се Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның кешірім сұра­уы» атты жыры­на да арқау болды.
Қадыр аға­мы­зға да жет­тік-ау. Мұха, сіз тарихқа жетік адам­сыз. Тари­хи шын­ды­қты бұр­ма­ла­у­ға бол­май­ты­нын сіз тіп­ті жақ­сы білесіз. Ал жел­тоқ­сан оқиға­сы біздің тарих қой. Мұхаң­ның оны өз қала­у­ы­мен жазып шығуы­на ешқан­дай да қақы­сы жоқ. Оның үстіне шын­ды­қты бұра тар­ту М.Шахановтың «Кім ақты ақ, қара­ны қара деп айта алма­са, сөзі басқа, ісі басқа бол­са, елдік-ұлт­тық мүд­де­ге терең тамыр жібе­ре алма­са, жүз жер­ден үлкен жазу­шы, үлкен ақын, үлкен ғалым, үлкен сая­сат­кер бол­сын – оның құны көк тиын» деген ұста­ны­мы­на қай­шы келеді. Сіз сырт­та жүр­ген соң сол жел­тоқ­санға бай­ла­ны­сты қан­ша­ма қоғам­дық ұйым­дар­дың бар екен­ді­гін біл­мей­тін шығар­сыз. Егер М.Шаханов өзі жазған үш том­дық «Жел­тоқ­сан эпо­пе­я­сын­да» шын­ды­қты Қадыр аға­сы­ның ыңғай­ы­на қарай бұр­ма­ла­са, әлгілер­дің бәрі өре түре­гел­ген болар еді. Олар­дың ішін­де билік­тің ыңғай­ы­мен М.Шахановты атуға оқ тап­пай жүр­ген­дер де аз емес. Ал сіз М.Шаханов жел­тоқ­сан оқиға­сы­ның ақиқа­тын Қ.Мырзалиевті күстә­на­лау арқы­лы бүр­ке­гісі кел­ді деген­ді айтқы­ңыз келеді. Ал мәсе­лені бай­ып­тай тара­зы­ла­саңыз, М.Шахановтың Қадыр аға­сын ұдайы қорға­штап оты­рға­нын аңға­рар едіңіз. Сөй­те тұра шын­ды­қты алға шыға­ру, М.Шахановқа тән шебер­лік. Мұхаң­ның өзіне сөз берейік:
«…Мені таң қал­ды­рған, әрі руха­ни арнам­нан шыға­рып жібе­ре жаз­даған – А.Васильевтің хаты еді. Соңғы комис­сия өз жұмысын бастаған және аяқтаған кезең ара­лы­ғын­да Қадыр Мыр­за­ли­ев күн­делік­ті өтіп жатқан сан­сыз жиы­нға қаты­спақ түгілі, тым құры­са бір рет те бой көр­сет­пеп­ті. Ал, біздің комис­сия ісін жоққа шығарғы­сы кел­ген МҚК, ІІМ және Про­ку­ра­ту­ра қыз­мет­кер­лері­нен құры­лған топ­пен Қадыр аға­мы­здың жолы­ққа­ны және олар­ды қол­даға­ны маған төбем­нен жай түс­кен­дей әсер етті.
Хат­ты оқы­ған комис­сия жұмыс­шы тобы­ның мүше­сі, Жел­тоқ­сан қай­рат­кері Аман­жол Нәлі­ба­ев: «Мыр­за­ли­ев­тің жақ­сы ақын екен­ді­гін­де дауым жоқ, бірақ, мынау ісі нағыз сатқын­дық қой» деп орны­нан тұрып кет­ті. Сосын, маған шүй­лік­ті: «Баяғы­да, меди­ци­на­лық инсти­тут­та, сту­дент­тер­мен кез­де­су­де Қазақ КСР Про­ку­ро­ры Еле­ме­сов еке­уі бір-бірін ашық түр­де қол­дап, «алаңға шыққан­дар­дың көп­шілі­гі нашақор­лар, мас­кү­нем­дер, бұза­қы­лар екені рас. Бұл тура­лы КОКП Орта­лық коми­теті Сая­си Бюро­сы­ның шеші­мін жоққа шыға­руға бол­май­ды» деп пікір айтқан­да, біз бір топ жел­тоқ­сан­шы­лар, оның үйіне барып, есік-тере­зесін қира­тып қана қой­май, өзін де саба­мақ­шы болға­ны­мы­зда: «Үлкен ақын ғой. Бір жолғы пен­делі­гін кешірің­дер!» – деп орын­ды­ғы­ңы­зды есік­тің алды­на қой­ып оты­рып алға­ны­ңы­зды ұмыт­ты­ңыз ба? Енді міне, комис­си­я­ның бүкіл ұлт рухын көте­рер, шын­дық жолын­дағы игілік­ті ісін, беті бүлк етпе­стен билік­ке қай­та сатып отыр…»
Аман­жол­дың маған қой­ған кінәсі дұрыс. Қадыр Мыр­за­ли­ев шын мәнін­де қазақ әде­би­етінің клас­си­гі. Оның жыр­ла­ры қазір­дің өзін­де тарих сахна­сы­нан орын алып отыр. Өткен ғасыр­дың алпы­сын­шы жыл­да­ры­ның ішін­де менің тұңғыш кіта­бым­ды Төле­ген Айбер­ге­нов Алма­ты­ға алып барып, Қадыр Мыр­за­ли­ев­тің көме­гі­мен жеке кітап етіп басты­рып еді. Кей­ін­нен Қаде­кең еке­уміздің ара­мы­зда жақ­сы бауыр­ла­стық өрбіді. Мен ол кез­де Шым­кент­те тұра­ты­н­мын. Қадыр аға екі-үш рет Алма­ты­дан Шым­кент­ке келіп, біздің үйі­міздің сый­лы қонағы болып кет­кені бар-ды. Сол сапа­рын­да оны ұлы­мен бір­ге Оты­рар ауда­ны­на, кей­ін­нен Төле би ауда­ны­ның Қасқа­су ауы­лын­да тұра­тын Ізет әпкем­нің үйіне апа­рып, аптаға жуық қонақ еткен­мін. Қасқа­су өзенін және ол маң­дағы ең көр­кем жер «Бүр­кітұя» аумағын ара­лап жүріп, еке­уміздің ара­мы­зда өзге­ге айты­ла бер­мей­тін қан­ша­ма сыр­лар, әде­би­ет, поэ­зия және заман тура­лы ой-пікір­лері­міз бір­ле­се қанат қағып еді. Бір­де Қадыр аға әйелі Сал­та­нат­тың жиі науқаста­на­ты­нын, сон­ды­қтан жаңа туған бала­сы­на қарау жұбай­ы­на едәуір қиын­дық туғы­зып жүр­генін айтып, қолым­да тұра­тын әпкем­нің кен­же қызы Қалам­пыр­ды бір-екі ай мерзім­ге Алма­ты­ға жібе­руім­ді өтін­ген бола­тын. Бұл да ара­дағы көңіл­жы­қ­пас­тық пен бауыр­ла­сты­қтың бір бел­гісі болар, Қалам­пыр Қадыр аға­мы­здың бала­ла­рын қарап, Шым­кент­ке тоғыз айдан кей­ін орал­ды. Міне, осын­дай жақын­ды­ққа нүк­те қой­ған, еке­уміздің ара­мы­здағы руха­ни бауыр­ла­сты­ққа сызат түсір­ген Жел­тоқ­сан көтерілісі төңіре­гін­де­гі көзқа­ра­сы­мыз, яғни, бізді күт­пе­ген жер­ден екі­ге бөл­ген халық пен билік ара­лы­ғын­дағы текетірес мүд­де­лер еді. Егер Қаде­кеңді билік басын­дағы кей­біре­улер өзіне бұрып алмаған­да, еке­уміз де бір­дей ұлт мүд­десін ту етіп көтер­гені­міз­де, Жел­тоқ­сан рухы­ның жұл­ды­зы қазір­гі­ден әлдеқай­да биік беле­стен жарқы­рар еді…»
(«Жел­тоқ­сан эпо­пе­я­сы», 851-бет)

Айт­пақ­шы, сөз басын­да уәде еткен «бүгіл­ген сау­саққа» қай­та ойы­сай­ық. Кей сарап­шы­лар дәл аңғарға­нын­дай М.Мағауин ылғи да М.Шаханов сәт­ті бір қадам жасаға­лы тұрған кез­де бүй­ір­ден келіп килі­геді. Шыңғыс хан дауы, шын мәнін­де, М.Шахановқа Нобель сый­лы­ғын бер­гіз­беу үшін билік тара­пы­нан жасалған жос­пар­лы сая­сат еді. М.Мағауин ойда-жоқта соның бел­ді ойын­шы­сы­на айна­лып шыға кел­ді. Нәти­же­сі… Иә. Бүгін­гі аме­ри­ка­лық мамы­ра­жай өмір. Ал мына үшбу хат­тың тура жер дауы­на дәл­ме-дәл келуі қай­та қай­та­ланған тарих­тай әсер қал­ды­ра­ды. Сізді ондай ұсақ пен­де­шілік­ке қима­сақ та, Аме­ри­ка­дан жет­кен тосын сый еріксіз солай ойла­у­ға жете­лей­ді. Жә, осы­мен тәмам. Әдеп­тілік өлшем дең­гей­і­нен шығып кет­пе­у­ге барын­ша тыры­стық. Шама­лы өрек­пі­ген­дей бол­сақ, ғапу етерсіз.

Ори­ги­нал ста­тьи: Три­бу­на — Рес­пуб­ли­кан­ская обще­ствен­но-поли­ти­че­ская газе­та / tribunakz.com