«Мәңгілік мәңгүрттік» елесі кезіп жүр елімізді

Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың алға­шқы Жол­да­уы 1997 жылы қазан­ның 16-сы күні жари­я­лан­са, биы­лғы 18-ші жол­да­уы қаңтар айы­на тура келіп­ті. Сол күні кеш­ке бір сағат­тық арнайы репор­таж ретін­де «Хабар» агент­ті­гі мен «Қаза­қстан» теле­ар­на­ла­ры арқы­лы көр­сетіл­ген Жол­да­удан не ұқтық? Бірін­ші­ден, пре­зи­дент Жол­да­уын бір орнын­да тап­жыл­май оқып отыр ма, жоқ әлде шалқа­сы­нан түсіп алып айтып жатыр ма – залға жиналған қауым әйте­уір тың­да­уға мәж­бүр. Көбі бей-жай, өз ойы­мен өзі әлек бол­са, енді бірі қалғып-шұлғып, бірер әкім оқу­шы бала сияқты қағазға әлде­нені түр­тіп оты­рға­нын байқадық. 

Соған қараған­да, жыл сай­ы­нғы «кезек­ші» Жол­да­удан былай­ғы жұрт түгілі, оны тың­да­уға жиналған эли­та да жалы­ққан сияқты. Халық өзіне қарай­лас жағ­дай жасай алмай­тын құжат­ты театр сахна­сы­нан оқы­ла­тын бір адам­ның моно­ло­гы деп қабыл­дай­ды. Біз газет­тің қамы үшін ғана ол Жол­да­уды оқуға мәж­бүр­міз, ал шене­унік­тер үшін ол «нан таба­тын» қыз­мет көзі: ел ара­лап, ауыл-аудан халқын аяғы­нан тік тұрғы­зып, қыстың көзі қыра­уда талқы­ла­у­мен әбі­гер­ге сала­ры анық. Ал жал­пы қауым­ның Жол­да­уда шатағы жоқ: көше­де, көлік­те, тіп­ті оты­рыс-жиын­дар­да осы құжат жөнін­де ләм-мим деп аузын ашқан бір пен­дені бай­қа­ма­дық. Билік­ке басы­бай­лы БАҚ қана көпір­тіп, жасан­ды дүр­мек­ке айнал­ды­ру науқа­ны­ның жан­та­ла­сы­на кірісті.

Негізі­нен, бұл Жол­дау осы­ның алдын­да қабыл­данған «2050 стра­те­ги­я­сы­ның» қай­ыр­ма­сы іспет­тес. Оның үстіне жақын жыл­дар­дың бағыт-бағ­да­ры­ның кешен­ді шеші­мі толық қам­тыл­маған құжат бүгін­гі қаза­қты қызы­қты­ра қояр түрі жоқ. Бұл билік­те қазақ қызы­ға­тын да дүние қал­ма­ды-ау деп іштей қынжыласыз.

Назар­ба­ев биы­лғы Жол­да­уын­да «Мәң­гілік ел» иде­я­сын жари­я­ла­ды. Аны­ғын­да, жари­я­лан­ды деп айтай­ын десек, оның бағыт-бағ­да­ры ұсы­ны­лған жоқ. Әйте­уір жал­пы­ла­ма, ұран­да­туға ұласқан сөз тір­кестерін оқып бер­ді. Сенат төраға­сы Қасым­жо­март Тоқа­ев «Еге­мен» мен «Каз­прав­даға» «Елба­сы «Мәң­гілік Елді» — отан­дық тарих­тың аты­мен жаңа тұжы­рым­да­ма­сын баян етті және негіз­деп бер­ді. Іс жүзін­де бұл — Қаза­қстан­ның ұлт­тық иде­я­сы және мем­ле­кет­тік идео­ло­ги­я­сы. «Мәң­гілік Ел» ұлы Пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы Назар­ба­ев бастаған бар­лық қаза­қстан­ды­қтар­дың біре­гей тари­хи мис­си­я­сы болып табы­ла­ды», — деп, жедел сұх­бат беріп­ті. Тоқа­ев­тан қалы­спай жарам­сақтанған шене­унік­тер­дің сөзі­нен билік­тің БАҚ-тары жарыс ұйым­да­сты­рып жатыр ма деп қаласыз.

Сон­да біз жиыр­ма жыл бойы идео­ло­ги­я­сыз өмір сүріп­піз ғой. Пре­зи­дент­тің әр жер­де айтқан сөз­дері ғана идео­ло­ги­я­ның рөлін атқа­рып кел­ген екен. Енді Назар­ба­ев айт­ты екен деп, бар қазақ осы иде­яға қарай бас ұра қала­ты­ны­на күдік басым. Тіп­ті дін­нен сау­а­ты жоқ қаза­қтың өзі «мәң­гілік» деген ұғым­ды о дүниенің шаруа­сы деп түсі­неді. Сон­да осы түсінік­тің өзі мәң­гілік­тен гөрі мәң­гүрт­тік­ке жақын­дап, мәң­гіріп жүре беретін сияқты көрі­неді екен…

Қаза­қтың ұлт­тық иде­я­сы қан­дай болуы керек? Пре­зи­дент Назар­ба­ев айтып оты­рған «Мәң­гілік ел» иде­я­сын қашан жасай­ды, әрі-бері­ден соң оны кім жасай­ды? Сол иде­я­ны халық қабыл­дай ма, қол­дай ма? Ол қазақ ұлты­ның ұлт­тық мүд­десіне қан­ша­лы­қты сай келеді?

Жол­да­уға көз жүгірт­сеңіз — қазақ ұлты­ның ұлт­тық мүд­десіне қара­ма-қай­шы келетін тұста­ры жетер­лік. Осы мем­ле­кет­тің иесі қазақ халқы үшін Жара­ту­шы мәң­гілік деген ұғым, ықы­лым заман­нан бой­ға сің­ген тәр­бие, ал мем­ле­кет те, оны биле­уші де мәң­гі еме­сті­гі анық. Қоғам дамуы­на орай небір мем­ле­кет­тер жой­ы­лып кет­пе­се де, өзгеріс­ке ұшы­ра­ды. Мәсе­лен, өз тарихы­мы­зды алсақ — ғұн­дар, сақтар, басқа да тай­па­лық одақтар, Көне Түрік қаға­на­ты, одан кей­ін­гі ханды­қтар, Шыңғыс хан импе­ри­я­сы, Алтын Орда, одан шыққан түрік мем­ле­кет­тері, ішін­де Қазақ ханды­ғы да бар, одан бер­гі Ресей отар­шыл­ды­ғы, кеңе­стік Қаза­қстан, одан кей­ін­гі тәу­ел­сіз Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сын­дағы өзгерістер­ге біз куә болып отырмыз.

 

Сон­да мәң­гілік идея қай­дан алын­ды деп бас қаты­рып отыр­сақ, өткен жыл­дың қазан айын­да тарих­шы Қаржау­бай Сар­тқо­жаұ­лы: «Моңғол» деген сөздің өзі ту баста «Мәң­гі ел» иде­я­сы­нан шыққан» деп «Жебе» пор­та­лы­на сұх­бат беріп­ті. «Мен 2001 жылы Аста­наға ауы­сып кел­ген сәт­тен жазған мақа­ла­ла­рым­да осы идея тура­лы айта баста­дым. «Мәң­гілік ел» деген не өзі? Бұл, әрине, тек­тен-тек­ке шыққан дүние емес. Кезін­де Түрік жұр­ты­ның дана­гөйі, үш бір­дей қаған­ның кеңес­шісі болған атақты Тоны­көк негізін қалаған идея. Елтеріс Құт­лық қаған екін­ші Түрік қаға­на­тын құрған кез­де қол­дау көр­сет­ті. Соның арқа­сын­да Құт­лық қаған екін­ші Түрік қаға­на­тын құр­ды. Қаға­нат орнап болған­нан кейін,Тоныкөк «Мәң­гілік ел» иде­я­сын қолға алды. Бұл не? Бұл — қорға­ныс. Түрік қаға­на­ты­ның Орхон өзенінің бой­ын­да Ордаб­а­лық деген аста­на­сы болған. Қаға­нат­тың хан орда­сы — мем­ле­кет­тің ішкі ядро­сы. Оны қорғай­тын тұрғақ деп аталған арнайы поли­ция және оған қоса тұрақты шерік (әскер), қазір­гі тіл­мен әскер­лер пай­да­ла­ныл­ды. Бұлар жаңағы ішкі ядро атанған қаған орда­сын қорға­ды. Ішкі қорға­ныс деп атаған екін­ші шең­бер бел­де­уін түр­лі тай­па­лар қорғап тұр­ды. Мәсе­лен, Най­ман, Керей, Қар­лұқ, Жалай­ыр­лар деген секіл­ді Оғыз тай­па­ла­ры. Ол кез­де билік тай­па­сы Қып­шақтар бол­ды. Үшін­ші шең­бер­де он-оқ Түр­ке­ш­тер тұр­ды. «Он-оқ Түр­ке­ш­тер менің туы­сым еді, бауыр­ла­рым еді» деп жаза­ды Көк­түрік­тер. Тек олар ғана емес, Қырғы­здар, Кидан­дар, Тата­би­лер, Таңғыт­тар, Бас­мыл­дар да үшін­ші шең­бер­дің қорға­у­шы­сы бол­ды. Осы үш шең­бер бүтін импе­ри­я­ны қорғап тұр­ды. Осы­ны орна­тып алған соң, енді «Мәң­гілік ел» иде­я­сын нық бекем­де­уі­міз керек деді. Бұны халы­қтың сана­сы­на сіңір­гені сон­ша­лық, бұл идея Көк­түрік­тер­дің қол астын­дағы басқа этно­стар­дың сана­сы­на толық орны­қты. «Моңғол» деген сөздің өзі ту баста «Мәң­гі ел» иде­я­сы­нан шыққан.

Бұл жер­де­гі тари­хи бай­ла­ныс — алға­шын­да идео­ло­ги­я­ның ата­уы болған «Мәң­гі ел» ұғы­мы кей­ін Шыңғыс хан импе­ри­я­сы­ның аты­на айна­лып, импе­рия «Мәң­гі ел» (моңғол) деп атал­ды. Себебі Шыңғыс хан да өз мем­ле­кетінің қол асты­на бар­лық Түрік тай­па­ла­рын топ­таға­ны бел­гілі. Сар­ба­з­да­ры­ның тоқ­сан бес пай­ы­зы түр­кі тай­па­ла­ры­нан еді. Олар­дың мекен­де­ген аймағы, шығы­сы — Орхон, Керу­лен өзен­дері­нен бастап, батыс жағы — Қара теңіз­ге дей­ін созы­лып жат­ты. Шыңғыс хан орнатқан мем­ле­кетін «киіз туыр­лы­қты­лар­дың импе­ри­я­сы» деп ата­ды. Ал кей­ін­гі кез­де импе­ри­я­ның ата­уы болған «Мәң­гі ел» заман өте этни­ка­лық тер­мин­ге айна­лып кет­ті. «Моңғол» деген атау осы­дан шықты. Міне, дүние осы­лай өзге­реді, түсінік осы­лай ауы­са­ды. Осы­ның бәрін біз түсін­діріп, айтуы­мыз керек», — дей­ді тарих­шы Сартқожаұлы.

 

Пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың «…Біз елі­міздің жүре­гі, тәу­ел­сізді­гі­міздің тіре­гі — Мәң­гілік Елор­да­мы­зды тұрғы­здық. Мен «Мәң­гілік ел» ұғы­мын ұлты­мы­здың ұлы бағ­да­ры — «Қаза­қстан-2050» стра­те­ги­я­сы­ның түп қазы­ғы етіп алдым. «Қаза­қстан-2050» — «Мәң­гілік елге» бастай­тын ең абы­рой­лы, ең мәр­те­белі жол…» — деп, тебірен­ген сөзіне қара­сақ, сол мәң­гілік­ке жету үшін әлі 36 жыл уақыт керек екен. Бүгін­гі күн­нің тұрақ­сызды­ғы­на бой­ұ­сы­нған жан ерте­гілер еліне елітіп, өмірін сарп етуі керек екен ғой деп түйдік.

Енді осы елді «мәң­гілік ету» бір адам­ның уысын­дағы билік­тің құзы­рын­дағы мәсе­ле ме? Осы мәсе­ленің өзі айна­лып келіп, «мәң­гілік көш бас­шы­мын» деп өзін мой­ын­да­ту­дың айла-шарғы­сы деген­ге келіп сая­ды деген ел ішін­де­гі пікір­дің де жаны бар. Мем­ле­кет бас­шы­сы­ның жиыр­ма екі жыл­дық тәу­ел­сіздік­те ешқан­дай да ұлт­тық идея айқын­дай алмаға­ны былай тұр­сын, енді «мәң­гілік ел» бола­мыз деген жалғыз ауыз сөзі аяқ асты­нан ұлт­тық идея бола­ды дегеніне сену қиын.

Естуі­міз­ше, «Мәң­гілік ел» деген фильм түсі­ру үшін актер­лер­ге кастинг жүріп жатыр деген де ақпа­рат бар. «Мәң­гілік ел» ұлт­тық иде­яға айна­лып, қазақ үшін пай­да­лы болу үшін ел-жұрт, ұлт­шыл­дар не істе­уі керек? Ұлт­шыл­дар сол иде­я­ны жаса­уға қаты­са алмай­ты­ны басы ашық мәсе­ле сияқты, өйт­кені Жол­да­уды талқы­лай­мыз деп, шене­унік­тер ел ара­ла­у­ға шығып кет­ті. Сон­да ұлт­тық мүд­дені қорға­удың тетік­тері ат төбелін­дей шене­унік­тер­дің ғана қолын­дағы шаруа ма?

Назар­ба­ев­тың айтуын­ша, «Пре­зи­дент әкім­шілі­гіне, Үкі­мет­ке, Қаза­қстан халқы Ассам­бле­я­сы­на «Қаза­қстан-2050» жал­пы­ұлт­тық қозға­лы­сы­мен бір­лесіп, «Мәң­гілік ел» пат­ри­от­тық актісін әзір­леп, қабыл­да­уды ұйым­да­сты­ру­ды тап­сы­ра­мын» деді.

Сон­да аталған жоба­ны тек пре­зи­дент атаған меке­ме­лер ғана жасай­тын бол­са, оның ұлт­тық идея бола­ты­ны­на, халы­қтың оны қол­дай жөне­леріне күмән көп. Бір қызы­ғы Жол­да­уды Назар­ба­ев оқы­ды, ел естіді, БАҚ бет­терін­де мәтіні жари­я­лан­ды. Енді сол құжат­ты ел ара­лап, түсін­дірудің қажеті қан­ша­лы­қты екенін түсіне алма­дық. Ел аза­мат­та­ры есті­генін, оқы­ға­нын түсін­бей­тін «ақпа құлақ» болға­ны ма? Әлде әліп­ті таяқ деп түрт­пей­тін сау­ат­сыз ба?

Демек, елде­гі қалып­тасқан сая­си әле­умет­тік жағ­дай­дың ақсап жатқан тұста­ры әшке­ре бол­мас үшін, «Мәң­гілік ел» иде­я­сы елдің наза­рын басқа жаққа ауда­руға қажет­ті болған түрі бар. Қаза­қстан­ды «мәң­гілік ел» елесі қан­ша уақыт кезерін алдағы күн­нің еншісіне тап­сы­ра­мыз да…

«Обще­ствен­ная пози­ция» (про­ект «DAT» № 03 (227) от 23 янва­ря 2014 г.

Источ­ник: Газе­та “Обще­ствен­ная оппозиция”